Güneyli soydaşlarımızın ana
dilinin hüquqlarının təmin olunması və statusunun
yüksəldilməsi uğrunda mübarizəsi
3-cü yazı
Çox
güclü təzyiqlərə məruz qalmalarına
baxmayaraq milli təşkilatlar - “Güney Azərbaycan Tələbələr
İttifaqı”, “Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı”
və “İran Azərbaycanı Federal Demokrat Hərəkatının”
İcraiyyə Heyəti ana dilinin məktəblərdə tədrisi
tələbi ilə təhsil ilinin ilk gününü (23
sentyabr 2006) boykot edərək, itaətsizlik aksiyaları barədə
çağırışlar yaydılar. Bu
çağırışlardan qorxuya düşən
İİR hökuməti Urmiya, Zəncan və Ərdəbil
şəhərlərində daxili qoşunları yüksək
hazırlıq vəziyyətinə gətirdi. Hərəkat fəallarının fikrincə, Azərbaycan
şəhərləri İran İslam inqilabından sonra belə
bir vəziyyətlə rastlaşmamışdı. Həmin aksiyalardan sonra hərəkatın
miqyasının genişlənəcəyin¬dən qorxuya
düşən İİR hakim strukturları Azərbaycan
türkcəsin- dəki nəşrlərə belə
qadağa qoyurdu. Məsələn, Zəncan
şəhərində keçirilən kitab sərgisində
azərbaycandilli nəşrlərin sərgilənməsinə
qadağa qoyulmuşdu. İİR
müvafiq strukturları Urmiya universitetində Azərbaycan
türkcəsində çap olunmuş 50 cild kitabı
müsadirə edərək götürmüşdü.
Hökumət Cənubi Azərbaycanda türk
adlarını dəyişdirmək istiqamətində fəaliyyətini
də gücləndirdi. 2008-ci ilin payızında Şərqi Azərbaycan vilayətinin
Mədəniyyət və İslami İrşad Baş
İdarəsi 2005-ci ildə "Fars dilinin əsilliyi və
gücünü qorumaq" məqsədi ilə qəbul
olunmuş "Əcnəbi adlar və ünvanlardan istifadənin
qadağan edilməsi" haqqında qanunun icrası
üçün Güney Azərbaycanın Təbriz, Ərdəbil,
Miyanə, Marağa və başqa yaşayış məntəqələrində
türk dilində olan 200-dən çox elan, lövhə və
reklamın fars dilinə dəyişdirilməsini həyata
keçirmişdi. Təbrizdə “Ana”, “İlqar”, “Sarı
tel”, “Ayatay”, “Türk”, “Çənlibel” kimi adlandırılan
ticarət obyektləri və müəssisələrinin
adları da dəyişdirilmişdi. Sulduz
mahalında məşhur dağlıq turist bölgəsi olan
“Yeddi Göz”ün adı “Həft Çeşmə” ilə əvəz
olunmuşdu.
İran hakim dairələrinin Cənubi Azərbaycan
türklərinin milli haqlarına qarşı həyata
keçirdiyi geniş miqyaslı siyasət cavabsız
qalmır, milli fəalların etirazları ilə
qarşılaşırdı. Ümumilikdə 2006-2008-ci illərdə
İran rejiminin sözügedən siyasətinə etiraz edən
17 min milli fəal İranın Təhlükəsizlik Nazirliyi,
hüquq-mühafizə və məhkəmə orqanları tərəfindən
istintaqa cəlb edilmişdi.
İİR hakim dairələrinin türklərin mədəni
haqlarına qarşı təzyiqləri ildən-ilə
artırırdı. İran Təhsil Nazirliyinin Güney Azərbaycandakı
bütün məktəb və universitetlərin rəhbərliyinə
göndərdiyi sərəncamda (04.02.2009) bütün tədris
mərkəzlərində dərslərin və dialoqların fars dilində aparılması tələb
olunurdu. Həmin göstəriş Azərbaycan
türkcəsində işlədilən hər bir kəlmə
üçün 250, hər bir cümlə üçün
isə 1000 tümən məbləğində cərimə tətbiq
etməklə həyata keçirilirdi. Maraqlıdır
ki, adı çəkilən qurum bu sərəncamı verməklə
yanaşı, eyni zamanda İranda qeyri-fars xalqlarının ana
dildə təhsil ala bilməməsinin savadsızların
sayının artması ilə nəticələndiyini də
rəsmi statistika ilə təsdiq edir. 2009-cu ildə
İranın təhsil naziri Həmidrza Hacıbabayi İranda tələbələrin
70 faizinin ana dilinin qeyri-fars dili olduğu üçün hətta
ibtidai sinifi bitirdikdən sonra belə, onların dilinin farscaya
dönmədiyini, təhsilin ilk illərində dillə
bağlı zərbə alaraq sona qədər uğur
qazanmaqda çətinlik çəkdiklərini, mərkəzi
rayonlarda farsdilli uşaqlarla rəqabətə girə bilmək
güclərinin olmamasından narahatlığını
bildirmişdi. Nazirliyin 2013-cü ildəki
hesablamaları Sistan-Bəlucistan, Kürdüstan və Qərbi
Azərbaycan ostanlarında savadsızlığın digər
ostanlarla müqayisədə daha yüksək səviyyədə
olduğunu göstərirdi. Bununla da
İran Təhsil Nazirliyi hakim rejimin milli münasibətlər
sahəsində (o cümlədən təhsil sahəsində)
ikili siyasət yeritdiyini vurğulamış olurdu.
İranda hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan
müxtəlif qüvvələr də qeyri-farslar, əsasən
də Azərbaycan türkləri üçün ana dilinin
statusu məsələsinin xüsusi önəm kəsb
etdiyinin fərqində idilər. Seçkilərə
qatılan siyasətçilər İran əhalisinin əksəriyyətini
təşkil edən türklərin səslərini almaq
üçün seçkiqabağı vədlərində həmin
məsələlərə əhəmiyyət verdiklərini
vurğulamağı unutmurdular.
2009-cu ildə
İranda prezident seçkiləri ərəfəsində
namizədlərin (Musəvi, Kərrubi və Əhmədinejad)
qeyri-fars xalqlara (xüsusilə türklərə) öz dillərində
təhsillə bağlı verdiyi vədlər xalqın nəyə
önəm verdiyini, ana dilinə həssas
yanaşmalarını əks etdirir, məsələnin
İranda nə qədər aktual olduğunu, artıq ana
dili-etnik dil məsələsindən siyasi məqsədlə
istifadə edildiyini, eyni zamanda hakim dairələrin etnik məsələ
ilə bağlı narahatlıqlarını göstərirdi.
2009-cu il iyunun 7-də İran prezidenti Mahmud Əhmədinejad Təbrizə
səfəri zamanı Azərbaycan türkcəsində
çıxış edərək Azərbaycanın İran
tarixindəki əhəmiyyətindən danışıb, Azərbaycan
türkcəsinin zənginliyinə işarə vuraraq Ali Mədəni
İnqilab Şurasının iclasında İranın əyalətlərində
fəaliyyət göstərən universitetlərdə
qeyri-fars etnoslarının dilində, eləcə də Azərbaycan
türkcəsində kursların təşkili ilə
bağlı "Bölgə universitetlərində yerli dil və
ədəbiyyat fənləri üzrə dərslərin təşkil
olunmasına dair" qərar qəbul olunduğunu
bildirmişdi. Lakin İran telekanallarında etnomilli hədəfləri
təhrif edən şəxslərin etnomilli təmsilçi
kimi cənubi azərbaycanlıların adından
danışaraq xalqın öz dilində təhsil almaqdan guya
könüllü şəkildə imtina etməsi barədə
rəsmi Tehranın mövqeyini bölüşməsi, eyni
zamanda türk dilinə qarşı basqıların güclənməsi
həmin “qərarı” qeyri-səmimi jest kimi qiymətləndirməyə
əsas verirdi.
İran
Ali Mədəniyyət Şurası 2009-cu ildə universitetlərdə
qeyri-fars dilinin tədrisi ilə bağlı
hazırladığı layihəni 2011-ci ildə gündəmə
gətirməklə İran ali məktəblərində
dörd ay müddətində Azərbaycan dilinin tədris
edilməsinin mümkünlüyünü bildirsə də
sonrakı mərhələdə bu təşəbbüs
reallaşdırılmadı. Əksinə
türk adlarının geniş yayılmasına məhdudiyyət
qoyulması yönündə yeni addımlar atıldı.
İranın Mədəniyyət və İrşad Nazirliyi
2010-cu ildə qəbul etdiyi "Ticari və reklam" mahiyyətli
adların siyahısında ingilis, fransız, ərəb və
digər xarici dillərdən əlavə, İranda yaşayan
xalqların dillərində olan adların bir hissəsini də
"qeyri-fars" başlığı altında yerləşdirərək
xarici sözlərin sırasına qatmışdı. Bu
sözlərin siyahısında alma, ana, Aysuda, Aynaz, Aylar,
Barlı, Bitana, Taysız, Can Su, Dayna, Dəniz, Sona, Sevin,
Qaratel kimi adlara yer verilib. Nazirlik 662 qadağan
olunan addan ikisindən istifadəyə şərt əsasında
icazə verirdi. Onlardan birinə - türk mənşəli
"Aynaz" adının İranın yalnız türk
mahallarında işlənməsinə icazə verilirdi. Bundan başqa, 2012-ci ilin sentyabrında Həmədan
ostanının Teleradio Şirkəti etnomilli fəallığın
yüksək olduğu həmin ərazinin türk bölgəsi
olduğunu inkar etmək və orada işlənən dilin
türk dilindən fərqli olduğunu təbliğ etməklə
əslində bu problemin hökumət üçün nə
qədər ciddi olduğunu göstərirdi.
Bütün qadağalara baxmayaraq, etno-milli hüquqlar,
xüsusən də ana dilindən istifadə hüquqları
ilə bağlı tələblərin siyasi şüarlar
çərçivəsində qoyulması Əhməd
Nejadın prezidentliyinin ikinci dönəmində (2009-2013) daha
da genişləndi və intensiv xarakter aldı. Təbrizin
“Traktorsazi” futbol komandası azarkeşlərinin bu sahədə
mühüm rolu danılmazdır. Güney Azərbaycan
şəhərləri ilə yanaşı Tehranda və ətrafında
yaşayan azərbaycanlılar tərəfindən dəstəklənən
“Traktorsazi”nin oyunları zamanı səsləndirilən
”Bakı- Təbriz- Ankara, biz hara, farslar hara”, “Azərbaycan
bizimdir, Əfqanıstan sizin”, “Bütün insanlar öz dilində
təhsil almaq hüququna malikdirlər”, “Fars faşizminə
ölüm”, “Yaşasın Azad Azərbaycan” kimi
şüarlar mübarizənin siyasiləşməsini şərtləndirməklə
yanaşı, milli şüurun yayılma arealının daha
da genişləndiyini və kütləviləşdiyini
göstərirdi.
Milli mübarizənin obyektlərindən olan digər
mühüm məsələ - Urmiya gölü və onun
qorunması ilə bağlı etiraz
çıxışları davam edirdi. Başlanğıcda
sırf ekoloji fəlakət kimi gündəmə gəlmiş
Urmiya gölü ilə bağlı problem artıq siyasi məsələyə
çevrilmişdi. Bu su hövzəsinin
qurumasına dövlətin laqeyd münasibət sərgiləməsi
əlehinə keçirilən etiraz aksiyaları 2011-ci ildən
milli-siyasi xarakter almağa başladı. Hətta
bölgədən seçilmiş bəzi deputatlar da
etirazçıların arasında idi və onların
açıq məktubu yarırəsmi “Fars” agentliyi tərəfindən
yayılmışdı. Problem fars
rejiminin Azərbaycanın təbii möcüzələrindən
birini qəsdən məhv etmək siyasəti kimi izah
olunmasına qədər gəlib çıxdı. Hətta İran rejimi tərəfindən Güney Azərbaycanın
münbit torpaqlarını duzlu səhraya çevirmək
üçün məqsədyönlü şəkildə
planlaşdırılmış geoenergetik layihənin
olması kimi iddialar, sui-qəsd nəzəriyyələri
ortaya çıxdı. Rejimin
nümayişçilərə qarşı sərt
davranması nəinki aksiyaları səngitdi, əksinə
etirazçıların siyasi və milli məsələləri
daha da canlandlrmaqla reaksiya göstərməsi ilə nəticələndi.
Həm Təbrizin “Traktorsazi” komandasının
oyunlarındakı canlanma, həm Urmiya gölü ilə
bağlı etiraz nümayişləri milli məsələnin
aktuallığını nümayiş etdirərək,
hakimiyyətin bu və ya digər dərəcədə
mövcud əhval-ruhiyyə ilə hesablaşmasına təsir
etdi.
Mübarizənin inkişafı özünü milli
qüvvələrin sosial tərkibinin genişlənməsində
göstərdi. Təbriz və Tehran bazarlarındakı tacirlərin
milli mübarizəyə dəstək verməsi, xüsusən
də ana dilinin statusunun yüksəlməsi ilə
bağlı tələblər irəli sürməsi (2006,
2010-cu illərdə Təbriz, Urmiya bazarlarında
çalışan iş adamları tərəfindən belə
təşəbbüs olunub), siyasi məhbuslar və Urmu
gölü ilə bağlı bəyanat yayması (2012-ci ilin
mayında Tehran bazarının azərbaycanlı iş
adamları) həmin sosial qurupun milli hərəkata münasibətində
yaranan dəyişikliklərin bariz nümunəsidir. İran və
o cümlədən Güney Azərbaycan iş
adamlarının etirazına əsas səbəb İİR-in
“Nüvə problemi” ilə bağlı məruz
qaldığı iqtisadi sanksilayalrdan ən çox sahibkarlar
təbəqəsinin ziyan çəkməsi idi. Lakin azərbaycanlı
iş adamlarının iqtisadi təzyiqlərə
etirazlarının etnomilli ayrı-seçkiliyə etirazla birləşdirməsi
milli mübarizə sahəsində yeni hadisə hesab edilə
bilər.
Yeganə Hacıyeva
Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 3 oktyabr.-
S.14.