XIX-XX əsrin əvvəllərində ədəbi
hərəkat
1-ci yazı
Yüzilliklər tarixinə malik Türkiyə türk ədəbiyyatı
zəngin ənənələr zəminində inkişaf
etmiş, dünya ədəbi-bədii fikrinin
formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Lakin onu da nəzərə
almaq lazımdır ki, hər bir xalqın ədəbiyyatında
olduğu kimi Türkiyə türk ədəbiyyatında da
özünəməxsus cəhətlər və fərqli
xüsusiyyətlər diqqətdən yayınmır. Təbii olaraq, burada birinci növbədə milli sənət
problemlərinin qarşısında dayanan məsələlər
və onun həlli yolları önəm təşkil edir.
Türkiyə ədəbiyyatşünaslarının
dediyi kimi (məs. Nihad Sami Banarlı)
Türkiyə türk ədəbiyyatının bir özəl
keyfiyyəti də ondan ibarətdir ki, bu ədəbiyyat “bir
çox millətlərin ədəbiyyatları kimi bir vətəndə,
son beş-altı əsr içində yox, türklərin dəyişik
vətənlərində” “27 əsr müddətində”
formalaşıb inkişaf edib. Doğrudur,
bu qədər geniş coğrafi məkanda ümumtürk ədəbiyyatı
və sənət ənənələrinin təsiri
özünü göstərsə də, Türkiyə
türk ədəbiyyatı milli bir ədəbiyyat olmaq keyfiyyətini
qoruyub saxlaya bilib.
XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Türkiyə
türk ədəbiyyatının kifayət qədər məhsuldar,
eyni zamanda ziddiyyətli və gərgin ədəbi proseslər
zəminində formalaşan mərhələsi hesab olunur. Bildiyimiz kimi
XIX əsr dünya üçün yeni dövr kimi xarakterizə
olunur. Bu əsrdən başlayaraq dünya
siyasəti və iqtisadiyyatı yeni mərhələyə qədəm
qoymuş, daha çox beynəlxalq aləmdə
parçalanmalar, siyasi münaqişələr, iqtisadi maraq
toqquşmaları müşahidə olunmağa
başlamışdır. Böyük Osmanlı
imperiyasının parçalanmasının təməli,
Avropa siyasi-iqtisadi gücünün Şərqə hakimliyi və
s. bu əsrin payına düşür. Lakin XIX əsr
tarixin yaddaşında yalnız siyasi-iqtisadi proseslər
baxımdan qalmamışdı. XIX əsr
tarixin yaddaşına həm də elmi, mədəni
inkişafın yüksək mərhələsi kimi həkk olmuşdu.
Bu dövrdə təbii olaraq bütün sahələrdə
inkişafın mərkəzində Avropa dayanırdı.
Bu səbəbdən Kiçik Asiyadan Yaponiyaya qədər
özlərinin milli-mədəni inkişaf
strategiyasını müəyyənləşdirmək istəyən
xalqların avropalaşmaq meyli təsadüfi deyildi.
Avropa özünün siyasi gücü və iqtisadi
potensialına görə dünyada ön cərgədə
dayanırdı. XIX əsrin sonlarında Süveyş
kanalını (1869) çəkməklə iqtisadi-siyasi
prosesləri öz xeyrinə həll edən və Şərqə
nüfuzunu sürətləndirən Avropa elmi-mədəni
baxımdan da bu regiona təsir göstərə bildi. Bu bir tərəfdən siyasi güc ilə
bağlıdırsa, başqa tərəfdən Kantın
“ağlını işlədərək gücünü
göstər” nəzəriyyəsindəki ağlın, elmin
gücü ilə bağlıdır. Əlbəttə,
Avropa elmi-mədəni nüfuzunun kökündə çoxəsrlik
ənənələrin təsirinin dayandığını
inkar etmək olmaz.
Avropa renessansı sonrakı yüzilliklərdə elmin,
mədəniyyətin sıçrayışlı
inkişafı üçün möhkəm zəmin
yaratdı. Kilsə ilə elmin birləşməsi, yeni
üsullu məktəblərin açılması, mətbəə
və teatr şəbəkələrinin genişləndirilməsi
Avropanın elmi-mədəni mənzərəsinin dəyişməsində
xüsusi rol oynadı. XV əsrdə Avropada 1700 mətbəənin
olması və mətbəələrdə 20 milyon kitabın
çap olunması faktı Avropanın mədəni-elmi
baxımdan hansı səviyyədə dayanmasını
nümayiş etdirirdi. Avropanın Volter, Russo, Mon- teskyo, Kant və
digər düha sahiblərinin ağıl gücünə
arxalanması onun tərəqqisinə güclü təkan
verirdi. Lakin Şərq və onun timsalında
Türkiyədə isə proseslər başqa cür gedirdi.
Hər şeydən əvvəl
Osmanlının çoxəsrlik imperiya statusu XIX əsrdə
tamamilə dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdi.
XVI-XVII əsrlərdə dünyanın ən
böyük siyasi qüdrətinə malik Osmanlı
imperiyası artıq XVIII əsrdən siyası itkiləri ilə
barışmalı oldu. 1699-cu ildə Karlofça sazişinə görə
Osmanlı dövləti Macarıstanı, Ukraynanı, Azovu və
s. yerləri itirməli oldu. Karlofça
sazişi Osmanlı imperiyasının parçalanması
üçün zəmin yaratdı. Sonrakı
dövrlərdə Rumıniyada, Balkanlarda, ərəb ölkələrində
baş verən üsyanlar Osmanlı hakimiyyətində siyasi
böhran və uğursuzluğun növbəti səhifəsi
oldu. Digər tərəfdən Qara dəniz
sahillərində türk-rus müharibələri həmin
uğursuzluq səhifələrində özünə yer
aldı. Bu durumda Osmanlının gələcək
taleyi ziyalıları daha çox
düşündürürdü. Onlar
Avropa siyasi, iqtisadi və mədəni təcrübəsindən
faydalanmağı münasib hesab edirdilər. Paralel olaraq Avropa ilə diplomatik əlaqələrin
qurulması, 1719-cu ildə Vyanaya, 1721-ci ildə Parisə
elçilərin göndərilməsi və s. tədbirlər
Türk-Qərb əlaqələrinin qurulmasında yeni
addımlardan biri idi. III Əhməd
hakimiyyəti zamanında bəzi saray məmurları və
ziyalılarının Qərbə yaxınlaşma və ondan
faydalanmaq ehtiyacından yaranan Lalə dövründə
(1718-1730) gözlənilən nəticə əldə
olunmadı. O, Avropa saray dekorasiyası və
bağça-park tərtibatı şəklində əhəmiyyətsiz
sosial xarakter daşımaqdan irəli gedə bilmədi. Lalə
dövrü 1730-cu il 28 sentyabr ta¬rixində
Patrona Xəlil üsyanı ilə başa çatdı.
1773-cü
ildə “Məktəbi-riyaziyyə”, 1776-cı ildə “Həndəsə
odası”, 1783-cü ildə “Mühəndisxaneyi Bəhri-Humayun”,
1827-ci ildə “Məktəbi-tibbiyə”, 1831-ci ildə
“Muzıkayi-Humayun”, 1834-cü ildə “Məktə- bi-hərbiyyə”
məktəblərinin açılması, o cümlədən,
gəmi mühəndisləri hazırlamaq üçün
Avropa məktəbləri ilə əlaqələrin
qurulması avropalaşma üçün təmələ
çevrilirdi. Lakin avropalaşmanın rəsmi əsası isə
1839-cu il 3 noyabr bazar günü tarixində
“Tənzimat” fərmanının elanı ilə qoyuldu. Bu fərman II Mahmudun ölümündən sonra
taxta sahib olan oğlu Əbdülməcidin xeyir-duası ilə
qəbul edilmişdi. Sultan Əbdülməcid
Avropa təsirli olduğundan xarici işlər naziri Rəşid
Paşa tərəfindən hazırlanan fərmanı dəstəkləmişdi.
Fərman sultanın, əyanlarının, xarici
elçilərin, xalq nümayəndələrinin
iştirakı ilə Gülhanə parkında elan
olunmuşdu. Ona görə, “Tənzimat” fərmanı
“Gülhane Hatti Hümayünü” adı ilə də
tanınır. 1839- cu ildə
Osmanlı dövlətinin qəbul etdiyi Tənzimat islahatı
bilavasitə Avropa təsirləri ilə bağlı idi. Daha dəqiq ifadə etsək, Tənzimat islahatı
Osmanlı dövləti tərəfindən Avropa, həm də
Rusiya müdaxiləsi qarşısında “öz
varlığını qorumaq üçün həyata
keçirdiyi siyasi, ictimai, mədəni hərəkat idi.”
Tənzimat fərmanı ilk növbədə siyasi sənəd
idi. Bu fərmanın tətbiqi Osmanlı dövlətinin
ictimai-siyasi həyatında dəyişiklik
yaratdığı kimi, onun yeni mədəniyyətinin
formalaşmasına da təsir göstərdi. Ona görə də tədqiqatçılar Tənzimat
dövrü hadisələrini xarakterizə edərkən onu həm
siyasi, həm də mədəni baxımdan xarakterizə
edirdilər. Məsələn, N.S.Banarlı Tənzimatı
“Osmanlı Türkiyəsinin mədəniyyət dəyişdirməsi
və dövlət əli ilə yapılan bir inqilab”,
A.H.Tanpınar “müsəlman şərq tarixində dövlət
bünyesini yeni əsasların üzərində təşəkkülə
dəvət edən və dövlətlə fərd
arasındakı münasibətləri yepyeni bir plana
keçirən, ... başqa bir mədəniyyət dairəsinə
girdiyini elan edən aksiya”, Ə.Kabaklı isə “Osmanlı
dövlətinin batıya dönüşünü milli şəxsiyyət
və bağımsızlığından da bir
ölçüdə qoparaq Avropaya mənəvi mənada
yenilişini bir proqram halında ifadə edən ilk rəsmi sənəd”
hesab edirdi.
1839-cu il 3 noyabr tarixli Tənzimat fərmanı
hüquqi fərman idi. Bu fərmana görə
Osmanlı dövləti öz üzərinə böyük
öhdəliklər götürürdü. Təxminən 3 kitab səhifəsi həcmində
olan fərmanda yeniliklərə dövlət proqramı tələbi
kimi yer verilirdi. İlk növbədə,
dövlət təbəəliyində olan bütün vətəndaşlar
qanun qarşısında eyni tutulurdu. Bu o
demək idi ki, Osmanlı dövlətinin tabeçiliyində
olan xristian və musəvi dininə itaət edənlərlə
müsəlmanlar arasında dövlət heç bir fərq
qoymayacaq. Eyni zamanda, həmin xalqların malı,
dövləti, canı, namusu dövlət tərəfindən
qorunacaqdır. Bundan başqa fərmana görə hər kəsdən
vergi imkanlarına görə alınacaq, əsgərlik
müddəti müəyyən hüdudlar daxilində olacaq,
rüşvət alınmayacaq, məmurlar dövlətdən
məvacib alacaq, məhkəmə qərarı olmadan heç
kəsə cəza verilməyəcək, əmlakı
müsadirə edilməyəcək, qanunların icrasına
cavabdehlik padşahın, vəzirin üzərinə
düşəcək və s. 1956-ci ildə Sultan
Əbdülməcid Fransa, İngiltərə, Avstriya birliyinin
tələbləri ilə “İslahat fərmanı” elan etdi.
Bu fərmana görə 1839-cu il fərmanında
sultanın cavabdehlik və məsuliyyəti, verdiyi təminat
daha da gücləndirilməli və əsaslandırılmalı
idi. Artıq insan haqları nöqteyi-nəzərindən
tənzimlənən yeni qaydalar Osmanlı dövlətində
yeni ictimai-siyasi mühitin formalaşmasına gətirib
çıxardı. İlk baxışdan
demokratik ab-hava yaradacaq bu fərmanlar Osmanlıdan çox
Avropa dövlətləri üçün faydalı idi.
Çünki Osmanlı hər mənada Avropanın
təsiri altına düşür, ictimai fikir Avropanın
xeyrinə həllini tapırdı. Məhz
Avropa dövlətlərinin məqsədli təsiri ilə
Osmanlı tabeçiliyində olan xalqlar öz haqlarını
tələb etməyə başladılar. Osmanlı dövlətinin tabeçiliyində olan
qeyri-müsəlman xalqlar bərabərçilik
imtiyazlarından istifadə etmək, hakimiyyətdə təmsil
olunmaq iddialarını gücləndirdilər, azadlıq
haqlarını tələb etməyə başladılar.
Nəticədə Osmanlı dövlətinin
qüdrətinə təsir edəcək ixtişaşlar,
milli hərəkatlar başladı. Balkanlarda başlayan
milli azadlıq aksiyaları, daxildə və ərəb
ölkələrində baş verən narazılıqlar
Osmanlı dövrlərində siyasi mənzərənin dəyişməsinə
güclü təkanlar verdi. Tənzimatın siyasi təsiri əvvəl
başladı. Onun ədəbi, mədəni,
elmi, fəlsəfi təsiri isə sonra təzahür etdi.
Yeni üsullu məktəblər, teatrlar, mətbəələr
açılır, qəzet və kitabların nəşri
sürətlənirdi.
Şübhə yoxdur ki, həyata keçirilən
islahatlar ədəbiyyata təsir etməkdən də yan
keçmədi. Ona görə də, Tənzimatı həm
də Avropa mədəniyyətini Osmanlı xalqı
üçün qəbul etdirmək yolunda dövlətin
atdığı addım kimi qiymətləndirmək olar.
Nəticədə Avropa ədəbiyyatının
türk ədəbiyyatına həm forma, həm də məzmun
baxımından təsirini özündə əks etdirən
Tənzimat ədəbiyyatı formalaşdı. Tənzimat ədəbiyyatı Avropa ədəbi
modelinin Türkiyədə qəbulu və inkişafı demək
idi. Türkiyədə Tənzimat ədəbiyyatı
1860-cı ildə Şinasi ilə başlamış və
1895-ci ildə “Sərvəti-fünun” ədəbi məktəbinin
yaranması ilə başa çatmışdı.
Elman Quliyev
filologiya üzrə
elmlər doktoru, professor
Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 13 sentyabr.-
S.14.