Güney azərbaycanlıların diasporunun ana dili uğrunda mübarizəsi
2-ci yazı
Daha bir analoji addım Hamburq Universitetinin əməkdaşı Nemət
Rəhmatinin adı ilə bağlıdır. O, 1990-cı ildə
universitetin türkologiya
bölümündə Azərbaycan
dili və ədəbiyyatının tədrisinə
başlamağa nail olmuşdu.
N.Rəhmati universitetin türk
əsilli alimi Qorqud Buğdayla birgə “Azərbaycan dilinin qrammatikası” adlı vəsait də hazırlamışdı.
Berlin Universitetinin əməkdaşı,
sosioloq, Berlindəki Alman-Azərbaycan Akademiklər
Cəmiyyətinin yaradıcısı
Əhməd Yəzdani
də dil uğrunda fəal mübarizlərdən biri
kimi qeyd olunmalıdır. O, güneyli mühacirləri bir yerə toplamaq üçün 1990-cı ildə
Berlində “Azərbaycan
klubu” adlı bir mərkəzin açılmasının təşəbbüskarı
kimi çıxış
etmişdi. 1993-cü ilə qədər fəaliyyət göstərən
klub Azərbaycan dili, mədəniyyəti,
milli haqlar uğrunda mübarizə aparan qüvvələrin tez-tez toplaşdığı
və bu mövzularda çıxışların
edildiyi, müzakirələrin
aparıldığı bir
yer idi. Ə.Yəzdani, Berlində yaşayan
cənublu ədib, tənqidçi və tədqiqatçı Məmmədəli
Hüseyni və digər cənublu milli-demokratlar həmin dövrdə azərbaycanlılar
arasında milli-maarifçilik
ideyalarının yayılmasında
əhəmiyyətli rol
oynamışdılar.
Güneyli mühacirlər Azərbaycan
dilinin funksionallığının
artırılması, bu
dilin paniranist çevrələrin iddia
etdiyi kimi, “məişət və ya danışıq dili” yox, daha
çox inkişaf etmiş elmi, ədəbi-mədəni və
mətbu dili olmasının sübuta yetirilməsi yönündə
də ciddi fəaliyyət göstərirdilər. Yaşadıqları ölkələrin demokratik
mühiti də onlara bu işdə
çox yardımçı
olurdu. 1989-1990-cı illərdən
etibarən cənubi azərbaycanlılar Avropanın
əksər iri şəhərlərində (Berlin, Hamburq, Münhen, Amsterdam, Strasburq, Paris, Vyana, Cenevrə, Stokholm, Malmö, Oslo və s.) yerli televiziya məkanlarının verdiyi
imkanlardan istifadə edərək “Açıq
kanal”da (“Offener kanal”) radio və televiziya verilişləri hazırlamağa başlamışdılar.
Bu verilişlərin hamısı Azərbaycan türkcəsində idi.
Orada Azərbaycan mədəniyyəti,
incəsənəti, ədəbiyyatı,
tarixi və milli varlığı məsələlərindən bəhs
olunurdu.
Mədəni tədbirlər çərçivəsində
atılan növbəti
mühüm addım Azərbaycan mədəniyyət
mərkəzlərinin birgə
keçirdiyi birinci beynəlxalq qurultay oldu. Bu tədbir Türkiyənin
İstanbul şəhərində
3-6 noyabr 1990-cı il tarixində keçirilmişdi. Qurultayda
Berlindəki Almaniya-Azərbaycan
Cəmiyyətinin sədri,
mahir fırça ustası İbrahim Əhrari, İsveçrə
radiosunda Azərbaycan dilində efirə gedən verilişin əməkdaşı Əlirza
Ərdəbili, İngiltərənin
Edinburq Universitetinin professoru Qulamrza Səbri Təbrizi, İsveçdəki (Stokholm)
Azərbaycan Mədəniyyət
Cəmiyyətinin sədri
Heydər Qaraçal,
İspaniyadakı “Azərbaycanın
Dostları” cəmiyyətinin
rəhbəri Cəlal
Ərkin, Norveçdəki
cəmiyyətin sədri
Kamil Şüai, Fransadakı “Azərbaycanda
demokratiya və insan hüquqları cəmiy-yətinin sədri
Haidə Bornak və başqaları Cənubi Azərbaycandakı
vəziyyəti geniş
şərh etmiş, müxtəlif ölkələrdə
yaşayan azərbaycanlıların
əlaqələrini asanlaşdırmaq
üçün vahid
əlifbanın yaradılması
ideyasını irəli
sürmüşdülər. Növbəti belə tədbir İstanbul Kültür Ocağının
23 oktyabr 1994-cü ildə
keçirilmiş Güney
Azərbaycanda ana dili və fars şovinistlərinin
zorakılıq siyasətinin
müzakirəsinə həsr
edilmiş qurultayı
oldu.
Xatırladaq ki, Almaniyanın
birləşməsi, Sovet
imperiyasının dağılması,
80-ci illərin sonu
90-cı illərin əvvəllərindəki
milli-azadlıq hərəkatı,
Azərbaycanın Güneyi
ilə Quzeyi arasındakı sərhədlərin
yandırılması və
nəhayət, Şimali
Azərbaycanın yenidən
müstəqillik qazanması
adı yuxarıda çəkilən cəmiyyətlərin
milli mübarizəni siyasi müstəviyə keçirməsinə rəvac
verdi. Artıq Almaniyadakı “Azərbaycan
kültür ocağı”
beynəlxalq təşkilatlara
göndərdiyi məktublarda,
radio, televiziya verilişlərində
və s. aksiyalarda siyasi məsələlər
qoyurdu. Bu qurum
1991-ci ilin yanvarında
BMT baş katibinə göndərdiyi məktubda
millətlərin öz
müqəddəratını təyinetmə haqqının
Güney Azərbaycan xalqı üçün də icra olunmasını
xahiş etmişdi.
Həmin ilin may ayında eyni məzmunlu məktublar insan hüquqlarının
müdafiəsi ilə
məşğul olan beynəlxalq qurumlara da ünvanlanmışdı.
Məktublarda da beynəlxalq təşkilatların
Cənubi Azərbaycanda
insan haqlarının pozulmasına biganə münasibəti belə ifadə olunmuşdu: “Güney Azərbaycanda 12 milyon azərbaycanlının
öz fikrini azad bəyan etməsi bir yana qalsın, Tehran hakimiyyəti Azərbaycan məktəblərində və
rəsmi dairələrdə
Azərbaycan dilində
yazıb, oxumaq və danışmağı
da yasaq etmişdir. Təəssüf ki, bu günə qədər insan haqlarını qoruma təşkilatları
tərəfindən bu
məsələyə heç
bir reaksiya göstərilməyib”.
Adı çəkilən
təşkilatlar 1992-ci ilə
qədər ana dilində məktəblərin
açılmasını tələb
edirdisə, 90-cı illərin
əvvəllərindən bu
tələblər daha
geniş şəkildə
qoyulmağa başlandı. Məsələn,
“Ana dili” qəzetinin baş redaktoru Nurəddin Qərəvi “Amerikanın səsi” radiosuna verdiyi müsahibəsində bildirirdi:
“Bəli, Azərbaycan
məsələsi təkcə
bir-iki saat ana dilində oxumaq deyildir. Azərbaycan xalqının davası öz müqəddəratını
təyin etmək davasıdır. Bu müqəddəratın içində
fars dili ikinci bir dil
olaraq qala bilər”.
Xaricdəki güneyli milli-demokratik
qüvvələr düşərgəsində
iki böyük ideya cərəyanı var idi: radikal
yönümlülər və
federalistlər. Lakin bu fraksiyaların milli məsələnin həllinə
münasibətinin araşdırılan
zaman bölümündə
həm Quzey Azərbaycan, həm də Güney Azərbaycandakı ictimai-siyasi
atmosfer və proseslərdən asılı
olaraq tez-tez dəyişməsi müşahidə
olunurdu. Azərbaycan dili
məsələsinin qabardılması
da mühacirətdəki
cənublu milli-demokratların
fəaliyyətində bəzən
digər problemlərin
fonunda aktual məsələ kimi dayanmır, arxa plana keçir, bəzən də bu məsələyə ən vacib bir
mövzu kimi qayıdılırdı.
Radikal xətt tərəfdarı
olan “Ana dili” qəzeti və onun rəhbəri Nurəddin Qərəvi yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi mübarizə hədəflərinə
görə 90-cı illərin
əvvəllərindən etibarən
birinci ideya cərəyanına daxil edilməlidir: “Bizim ana davamız təkcə dil deyil, bizim davamız
daha böyük, daha əsaslı davadır, o da müstəmlə¬kədən qurtulmaqdır.
Edinburq Universitetinin professoru Qulamrza Səbri Təbrizi, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədri Ə.Lahrudi kimilər isə nisbətən mülayim xətt tərəfdarı
olaraq ikinci qrupa aid edilə bilər. Qulamrza Səbri Təbrizi milli məsələnin həlli barədə qeyd edirdi: “Azərbaycan
belə bir şəraitdə Güneydə
özünün müstəqilliyini
elan edə bilməz. Bu, bir
günün işi deyil. Bunu mərhələ-mərhələ
etmək, ən başlıcası isə
xalqı bu tarixi hadisəyə hazırlamaq gərəkdir.
İbtidai məktəblərdə
ana dilinin tədrisinə nail ola bilmiriksə, ana dilində qəzet və dərgilər buraxmaq, kitab nəşr etmək yasaqdırsa, kəndlərimizin
səksən faizi savadsızdırsa, müstəqillikdən
danışmaq çətindir”.
XX əsrin 90-cı illərində
Amerikanın müxtəlif
şəhərlərində - Los-Anceles şəhərində
“Azərbaycan”, “Əlifba”,
“Beynəlxalq Azərbaycan”,
Vaşinqton şəhərində
“Reform”, “Dirilik”, “The turkish
world”, Sietl şəhərində
“Babilon Azerbaijan” və
s. jurnallar nəşr
olunurdu. Kanadanın Montreal şəhərində “İldırım” dərgisi
(1998), Torontoda “Qurtuluş”
jurnalı (1996) nəşr
olunurdu. Avropada və digər ölkələrdə “Aydınlıq”,
“Odlar ölkəsi” (İngiltərə), “Qürbət”,
“Azərbaycan” (İsveç),
“Səhənd” və
“Çiçək” (Stohkolm),
“Ana dili”, “Savalan”, “Qaynarca” (Almaniya), “Xəzər”, “Azərbaycan
türkləri” (Türkiyə),
“Dədə Qorqud” (İspaniya), “Yurd” (İraq) kimi jurnal və qəzetlər fəaliyyət
göstərirdi ki, adları çəkilən
dövri nəşrlər
1990-cı illərin sonlarından
güclənməyə başlayan
milli oyanış hərəkatı, bu hərəkata qarşı
çıxan fars şovinizmi ilə qanlı toqquşmalar haqqında həqiqətləri
dünya ictimaiyyətinin
diqqətinə çatdırır,
“Yaşasın xalqımızın
azadlıq, birlik, müstəqillik, özçülük
və bağlısızlıq
savaşı”, “Yaşasın
Azərbaycan xalqımız,
torpağımız və
ana dilimiz” kimi şüarlar altında mübarizə aparırdılar. Diaspor mətbuatında
dərc edilən, milli dil və
mədəniyyətin dirçəlişi
üçün göstərilən
səylərin təzahürü
olan bir sıra məktub və müraciətnamələr
cənublu mühacirlər
arasında milli özünüdərk prosesinin
genişlənməsinin əyani
sübutudur.
“Carçı” və “Azərbaycanın səsi” (Almaniya), “Xudafərin” (Polşa) kimi mətbu orqanlar bu yöndə mübarizə aparırdı. Altı xarici ölkədə - Polşa, Almaniya, Fransa, İngiltərə, Hollandiya, Belçikada yayımlanan ictimai-siyasi, ədəbi-bədii, elmi-kültüroloji dərgi olan “Xudafərin” hər hansı firqə, ictimai birlik mənafeyindən deyil, Vahid Azərbaycan ideyasından çıxış edirdi. 1995-ci ildən Almaniyanın Köln şəhərində nəşr olunan “Ulus” qəzetində milli qüvvələrin əsas məqsədinin Azərbaycan varlığının qoruyub düzgün tanıtdırmaq, türk Azərbaycan xalqının birliyinə, torpaq bütünlüyünə qarşı yönəlmiş düşüncələrə qarşı durmaq, müstəqillik uğrunda, işğalçı fars şovinizminə qarşı mübarizə aparmaqdan ibarət olduğu vurğulanıb.
Güneyli mühacirlər çoxsaylı ictimai-siyasi, milli-mədəni təşkilatların vasitəsilə İran daxilindəki Güney Azərbaycan milli hərəkatının bütün nüanslarını, Azərbaycan həqiqətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırır, dəstək nümayiş etdirirdilər. İsveçdə yaşayan cənublu mühacirlər 1996-cı ildə İranda baş verən etiraz aksiyaları ilə bağlı (İranda Məclis seçkilərinin nəticələrinin saxtalaşdırılmasına qarşı keçirilən etiraz nümayişləri silahlı toqquşmalarla başa çatmışdı) iyunun 5-də İran səfirliyi qarşısında keçirdikləri mitinqdə bildiriş yaymışdılar. Bildirişdə həbs olunanların azad edilməsi tələbi ilə yanaşı bir sıra digər tələblər də irəli sürülürdü. 4-cü tələbdə Azərbaycan türkcəsinin rəsmi dil olaraq qəbul edilməsi məsələsi qaldırılırdı. Həmin sənədin 5-ci, 6-cı və 7-ci bəndlərində Güney Azərbaycandakı azərbaycanlıların öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun tanınması tələbi irəli sürülürdü. Mühacirətdə olan Milli Müqavimət Şurası qeyd edilən hadisə ilə bağlı bəyanatında İran rejiminə Azərbaycan türklərinin hüquqlarının tapdanmasına qarşı qəti etirazını bildirmişdi.
Yeganə Hacıyeva
Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 19
sentyabr.- S.14.