Güney azərbaycanlıların diasporunun ana dili uğrunda mübarizəsi

3-cü yazı

1996-cı il mayın 3-də Azərbaycan Qurtuluş Təşkilatının Avropa Komitəsi, Azərbaycan Milli Hərəkatı, Vahid Müstəqil Azərbaycan Cəbhəsi, Azərbaycan İstiqlal Şurası, Güney Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatının Quzey Azərbaycan Komitəsinin birgə hazırladığı çağırışda bütün dünya azərbaycanlılarını öz milli mənliyini qoruyan və qanuni milli hüquqlarını tələb edən cənubi azərbaycanlıların və bu mübarizədə həbs olunanların səslərini dünyaya çatdırmaq üçün BMT-nin Bakı şəhərindəki nümayəndəliyi önündə və yaşadıqları ölkələrdəki İran səfirliklərinin qarşısında keçiriləcək mitinqlərə dəvət edirdilər. Çağırışda deyilirdi: “İranda Azərbaycan xalqına qarşı milli haqsızlıqlar açıq-aşkar şəkildə özünü göstərməyə başlamışdır. Güney Azərbaycan xalqını öz ana dilindən, milli musiqisindən, mədəniyyətindən, bir sözlə, öz milli mədəniyyətindən məhrum edən fars şovinistləri və onların daimi təmsilçisi olan İran dövləti daha ciddi və qeyri-insani tədbirlərə əl atıbdır. İran məclisinə seçkilərində Güney Azərbaycan xalqının milli məsələlər və ana dilimizlə bağlı problemlərini qaldıran namizədlərini müxtəlif yollar və hədələrlə kənarlaşmağa cəhd göstərən mərkəzi hökumət həmin namizədləri, onların təbliğatçılarını, müdafiəçilərini və bir çox ziyalıları həbs edib. Biz Güney Azərbaycan və Tehranda həbs edilən soydaşlarımızın azadlığını tələb edirik”. Azərbaycan Kültür Cəmiyyəti (Strasburq, Fransa), Azərbaycan Kültür Ocağı (Danimarka), Azərbaycan Kültür Ocağı (Stokholm, İsveç), Azərbaycan Kültür Ocağının (Bonn, Almaniya) birgə imzası ilə yayınlanmış digər bəyanatda xaricdəki milli qüvvələrin Güney Azərbaycan milli hərəkatına münasibəti və onu qiymətləndirməsi baxımından maraqlıdır. Bəyanatda Güney Azərbaycan Milli Hərəkatının xarici dövlətə bağlı olmadığını, günün və real şəraitin içindən doğan bir mübarizə olduğunu sübut etmək üçün İran rejiminin üç istiqamətdə fəaliyyətini açıqlayır: “Birincisi, milli fəalları casus kimi həbs etməklə onları fiziki yox etmək, ikincisi, hərəkata müxtəlif adlar verməklə ləkələmək və xalqın gözündən salmaq, üçüncüsü, bunu bəhanə edərək uzun zamandan bəri Türkiyə dövlətinə qarşı olan qüvvələri himayə etməsinə şəri bir köynək geyindirməkdir”. 1 aprel 1996-cı ildə Azərbaycan Kültür Ocağı (Bonn), mayda isə Təbriz Müdafiə Komitəsi (Berlin), Azərbaycan Kültür Ocağı (Berlin), Azərbaycan-Alman Kültür Cəmiyyəti, Azərbaycan-Alman Akademiklər Cəmiyyətinin də bu tipli çağırış və açıq məktubları Kölndə nəşr olunan “Ulus” qəzetində dərc edildi.

27 aprel 1996-cı ildə BMT İnsan Hüquqları Komissiyası İranda insan hüquqlarının vəziyyəti ilə bağlı qəbul etdiyi qətnamədə İranın insan haqlarının pozulması ilə bağlı dünyada ilk yerlərdən birində olması qeyd edilirdi. Sənəddə İrana təklif edilirdi ki, siyasi mühacirlərin təqib olunmasına və qətlə yetirilməsinə son qoyulsun. Bu şəxslərin taleyi üçün isə yaşadıqları ölkələrin hakimiyyət orqanları məsuliyyət daşıyır. Qətnamədə İranda insan hüquqlarına dair vəziyyət ətraflı şəkildə təsvir olunsa da millətlərin hüquqlarının pozulmasına diqqət yetirilməməsi hələ ki, Güney Azərbaycanda, İranda və xaricdə fəaliyyət göstərən müxtəlif səviyyəli milli təşkilatların dünya ictimaiyyətinin, beynəlxalq qurumların diqqətini Cənubi Azərbaycan məsələsinə kifayət qədər cəlb edə bilməməsini əks etdirirdi. Buna baxmayaraq, növbəti illərdə də analoji müraciətlərin beynəlxalq təşkilatlara göndərilməsi davam edirdi. 1997-ci ilin dekabrında Almaniyadakı azərbaycanlı tələbələr və DünAzHaqq BMT-nin baş katibi Kofi Annana, 2001-ci ildə yenə də DünAzHaqq “Amnesty İnternational” beynəlxalq təşkilatının Orta Şərq üzrə nümayəndəsi D.Dik və Harrisona müraciətlər etmişdilər. Bu müraciətlər ayrı-ayrılıqda konkret nəticə verməsə də Avropada yaşayan azərbaycanlıların vahid məqsəd uğrunda birləşməsinin əyani sübutu idi. Müraciətlərdə qeyd edilirdi: “İran İslam Cümhuriyyəti 30 milyonluq Güney Azərbaycan türkünü ən adi hüquqlardan, o cümlədən ana dilində təhsil almaq hüququndan məhrum edib. Bu isə BMT-nin İnsan Haqları Bəyannaməsinin kobudcasına pozulması” deməkdir. Bu müraciətlərin mövzusuna nəzər saldıqda əsasən ana dili, elementar milli-mədəni haqlar məsələsinə daha çox yer verildiyi aydın görünür.

90-cı illərin əvvəllərindən cənubi azərbaycanlıların arasında “vahid vətən”, “vahid millət” ideyasının gündəmə gəlməsi milli qüvvələrin vahid təşkilat halında birləşməsinə və fəaliyyətinə müsbət təsir göstərdi. Almaniyadakı Azərbaycan Kültür Ocağının rəhbəri Nurəddin Qərəvi rəhbərlik etdiyi qurumun yaradıldığı gündən (80-ci illərin əvvəlləri) bu ideyanın müdafiəçisi olduqlarını, loqolarındakı od işarəsini və qurumun adının - “ocaq” sözünün də məhz birləşmə ideyasını əks etdirdiyini qeyd edirdi.

Avropa və Amerikadakı Azərbaycan cəmiyyətlərinin fəalları arasında keçirilən görüşlərdə ortaq əməkdaşlıq yolları müzakirə edilirdi. İlk öncə Azərbaycan Kültür Ocağının orqanı olan “Savalan” dərgisinin ortaq şəkildə çıxarılmasına qərar verilmişdi. 1997-ci ilin əvvəlində Almaniyadakı təşkilatlar konfederasiya yaratmışdılar. Qurumun Vaşinqton toplantısına göndərdiyi məktubda bütün dünyadakı Azərbaycan cəmiyyətlərinin vahid konfederasiya halında birləşməsi arzu olunurdu. Belə bir birliyə Almaniyada fəaliyyət göstərən qurumların can atması qeyd olunan ölkənin ictimai-siyasi və tarixi həyatında baş verən əsaslı hadisələrin özünəməxsusluğundan irəli gələn səbəblərlə bağlı idi.

Birləşmə ideyası güneyli mühacirlər arasında 1995-ci ildən etibarən geniş şəkildə yayılmağa başladı. Onların fəaliyyətində məhz Vahid Azərbaycan ideyası aparıcı yer tutmağa başladı. Hollandiyadakı Azərbaycan mühacir təşkilatları öz mövqelərini bildirərək qeyd edirdilər ki, onlar qəlblərində yanan bir məşəl gəzdirirlər: güneyli, quzeyli vahid Azərbaycana müqəddəs sevgi məşəlini.

27-29 iyul 1997-ci ildə ABŞ-ın Los-Anceles şəhərində Güney Azərbaycan diasporu ilk dəfə olaraq bir araya gəldi və birlik nümayiş etdirərək rəsmən bəyan etdi ki, hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq azərbaycanlıların problemlərini beynəlxalq təşkilatların, ABŞ hökuməti və Konqresinin qarşısında qaldırıb həllinə çalışacaqlar. Bu toplantıda əsası qoyulmuş DAK öz sıralarında milli məsələnin həllinə ən müxtəlif yanaşma və baxışları olan azərbaycanlıları birləşdirirdi. Burada gələcəkdə çoxluğun hakimiyyəti ələ alması ilə İranı bir türk dövlətinə çevirmək ideyası, İranın sərhədləri daxilində Azərbaycana muxtariyyət verilməsi və nəhayət, Azərbaycanın müstəqil olması və Şimali Azərbaycanla birləşməsi ideyasının tərəfdarları da var idi. Hətta qurultay zamanı (II qurultayda da təkrarlandı) Azərbaycan, yoxsa İran bayrağının baş üzərindən asılması mübahisə doğurdu. Bəzi tədqiqatçılar bunu cənublularda irançılıq mövqeyinin daha güclü olması kimi qiymətləndirsələr də, fikrimizcə, bu türk, türk kimliyi ilə bağların zəifliyi kimi başa düşülməməlidir. Əslində bu, normal siyasi polemikadır. Əgər 40 milyonluq bir xalq öz birliyini dərk edib bir araya gəlirsə və hamı üçün ümumi olan problem müzakirə predmetinə çevrilirsə, orada mütləq fikir plüralizminə üstünlük verilməlidir. Bu mənada qurultaya toplaşanların bir qismi Vahid Azərbaycan şüarını irəli sürməyən azərbaycanlılar idi. Onlar azərbaycanlıların pozulan hüquqlarını və xüsusilə ana dilinin qorunması məsələsinə hörmətlə yanaşılmasını istəyirdilər. Qeyd olunurdu ki, bu tədbir bəzilərinin iddia etdiyi kimi, heç də İran dövlətinin parçalanmasına yönəlməyib. DAK-ın təsis edilməsi Amerikada yaşayan azərbaycanlıların təşkilatlanmasına doğru addım və milli oyanışın əlaməti kimi qəbul edilirdi.

Güneyli mühacirlərin Los-Anceles forumu, məsələyə hətta minimal effekt baxımından yanaşdıqda belə uğurlu, faydalı sayılmalıdır. Onun təşkilinin stimulu olan yeni meyllər isə Azərbaycan diasporunun daha mütərəqqi, yurdsevər təbəqəsinin fəaliyyətinin daha geniş tutumlu ictimai-siyasi fəallıq müstəvisi üzərinə keçməkdə olduğunu açıq göstərirdi. Burada məsələnin müsbət tərəflərindən biri də ondadır ki, konqresin işində çeşidli təbəqələri təmsil edən, fərqli görüşlərin daşıyıcısı olan azərbaycanlılar üçün əslində eyni dərəcədə aktual məsələlər barədə fikir mübadiləsi aparıldı. Eləcə də Azərbaycan və azərbaycanlıların hüquqları, köklü milli maraqları uğrunda irimiqyaslı ictimai-siyasi, o sıradan da lobbiçilik fəaliyyətinin gücləndirilməsinin zəruriliyi fikri konqresdə ilk dəfə olaraq açıq, birmənalı vurğulandı. Müsbətə doğru belə kəskin dönüş mühacirətdəki azərbaycanlıların milli şüur səviyyəsinin yüksəlişinin göstəricisi idi.

1997-ci ildə İsveçdə türk və fars dillərində hazırlanan “Tribun” dərgisi 90-cı illərdə xarici ölkələrdə azərbaycanlılar tərəfindən nəşr edilən mətbu orqanları arasında həm elmi, məzmun və ideya baxımından, həm də tərtibat cəhətdən fərqlənirdi. Dərgidə əsasən ictimai-siyasi, sosial, mədəni mövzularda yazılar çap edilirdi. Burada nəşr edilən “Milli kimlik və ortaq dil”, “Azərbaycana qarşı milli zülm”, “Dil və dinə əsaslanan etnik millətçilik”, “Milli məsələyə yeni bir baxış”, “Türk dili və ədəbiyyatının yüksək yeri”, “İranda 20 milyon azərbaycanlı azlıqlar” və s. kimi məqalələrdə Azərbaycan dilinin assimilyasiyası məsələsi hərtərəfli işıqlandırılırdı. Məqalələrin birində qeyd edilirdi: “...Hər azərbaycanlı bilməlidir ki, onun min illərdən bəri qorunub, saxlanılıb və inkişaf etmiş ana dili bu gün bizi sevməyən qüvvələrin bizi mənəvi məhv etmək üçün cızdıqları qara planda birinci yeri tutur”, “Onların 70-ci ildən bəri davam edən siyasi planları bizi mənəvi qətliam etməkdir. Mənəvi qətliam qaz otaqlarında, ya da dar ağacından asmaqla olmur, bu qara hədəf ana dilimizin məhv olması ilə icra olunur”. 1997-ci ilin aprel-may aylarında Kanadanın Vankuver şəhərindən yayınlanmağa başlayan “Azərbaycan radiosu” güney azərbaycanlılarda milli özünüdərkin güclənməsi, mənəvi cəhətdən daha sıx birləşməsi və problemlərinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması yönündə fəaliyyət göstərirdi.

Yeganə Hacıyeva

Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 20 sentyabr.- S.14.