Kantemir xan adını knyaz tituluna dəyişdirdi…

SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun arxivində cəmi bir nüsxədə üç səhifəlik bir manifest saxlanılır. Bu ərəb əlifbası ilə türk dilində yazılmış gözəl, süslü nəqşlərlə bəzədilmiş bir sənəddir. Söhbət Azərbaycana hücum edərkən I Pyotrun bu xalqa müraciətinin mətnindən gedir. Pyotru bu səfərdə müşayiət edən adamlar arasında tarixçi Dmitri Kantemir də var idi. Kantemirlə birlikdə bu səfərdə oğlu 14 yaşlı Antiox Kantemir də iştirak edirdi. Rusiyada ərəb şriftli mətbəənin yaranması Kantemirin adıyla bağlıdır. 1722-ci ildə Pyotrun göstərişi ilə həmin mətbəə Azərbaycana yürüşdə götürülüb istifadə edilirdi. Məhz bu "üzən mətbəədə", Astarxanda 1722-ci il 15 iyulda Pyotrun Xəzərboyu torpaqların türk əhalisinə müraciəti çap olundu.

Üslub və ifadə tərzi, xüsusən əsrarəngiz dil manifest müəllifinin türk dilinə dərindən aşina olduğunu göstərirdi. Bu səfərdə Pyotrun əhatəsində olan, onunla dostcasına sərbəst davranan Kantemir bu torpaqlarda da azad və sərbəst surətdə tarixi müşahidə və araşdırmalara girişir. Dərbəndin qədim qəbirstanlığında qəbirüstü kitabələrin üzünü köçürüb, onları oxuyaraq şərhini verir. Bu axtarışlar gələcəkdə

Kantemirin əsərləri toplusuna daxil ediləcəkdi. Avqustun 5-də (1722-ci ildə) qoşun yürüşə başlayır. Həmin manifestin üzü çıxarılıb 150 nüsxədən ibarət olmaqla yerli hakimlərə, ellərin qabaqcıl adamlarına, hampalara və məmurlara göndərilir. Kantemir rəsmən I Pyotrun Şərq məsələləri üzrə müşaviri idi. Rusiyaya yerləşən kimi çarın əllərindən var-dövlətlə birlikdə (bəxş olan bu torpaqlar ana vətənindən - Moldaviya ərazilərindən böyük idi) knyaz titulu da aldı. Pyotr onu sevirdi və inanırdı. Onların "dostluğ"u çoxdan başlanmışdı...

Kantemir moldav hakimi Konstantin Kan Temirin (1627-1693) oğlu idi. 22 il İstanbulda yaşamışdı. Burada diplomatik missiyanı yerinə yetirirdi. Bu zaman ərzində türk dilini gözəlcə öyrənmiş, bu xalqın mədəniyyətinə, ədəbiyyatına və tarixinə bələd olmuşdu. Öz zəmanəsinin yaxşı təhsil görmüş bir adamı idi. İstanbulda, həm də "Patriarx məktəbi"ndə təhsil almışdı. Bu məktəb əski Vizantiya ənənələrini hifz etmiş məktəb-təhsil ocağı idi. Beləliklə, türk dilini bilən, ərəb və fars dillərinə də aşina olan Kantemir həm də yunan-latın təlimi almışdı.

Onun xariqə keyfiyyətlərini nəzərdə tutan V.Belinski Kantemiri "Rus yazıçılarının portret qalareyası" əsərində hərtərəfli adam kimi xarakterizə edir: "Knyaz Kantemir alim bir şəxs idi... Berlin akademiyasının üzvü idi, türkcə, farsca, yunanca, latınca, italyanca, rusca, moldavca danışır, fransız dilini əməlli-başlı bilir, özündən sonra latın, yunan, moldav və rus dillərində bir çox əsərlər qoyub gedib".

Dmitri Kantemir qədim tatar xanı sülaləsindən çıxmışdı. Onun familiyası kan (xan) Temir (temir, timir, dəmir) buna sübutdur. A.N.Kononov onun Əmir Teymurun (Teymurləngin) nəslindən olduğunu irəli sürür.

Kantemir (1673-1723) İstanbulda yaşayarkən artıq gizli casuslar vasitəsilə Pyotrla əlaqəyə girir. Pyotr Osmanlı imperiyasına daxil olan xristian xalqlarının xilaskarı rolunu boynuna çəkərək, Balkan xalqlarının xristian və slavyan hisslərini coşduraraq onları özü üçün alət etməkdə idi. Beləliklə, 1710-cu ildə sultan tərəfindən Moldav taxtına əyləşdirilən Kantemir bu tacı bircə il daşıya bildi. Türkiyə ilə savaşa başlayan I Pyotr Kantemirə böyük ümid bəsləyirdi; Kantemir ona əsgəri güc də vəd etmişdi. O, lazımi anda arxadan qoşunu ilə qalxıb Pyotra qoşulmalı idi. Lakin gözlədikləri kimi olmur. Purut çayı (əsil adı: Burat) üstündə rus qoşunları biabırcasına məğlub olur, deyirlər Pyotr özü də bu döyüşdə türklərə əsir düşür. Çar Pyotr bu barədə sonralar etiraf etməkdən usanmırdı: "Prut xəcalətimi mən ölüm yatağında belə unutmayacağam". Rus tarixində bu döyüş "Prut bədbəxtliyi" adlandırılır.

Odur ki, məğlubiyyətdən sonra öz ölkəsində qala bilməyən Kantemir 4 minlik qoşunu, arvadı, altı uşağı ilə Rusiyaya keçir. Geriyə yolu bağlanan Xan Purut sülhü bağlanandan sonra həmişəlik Rusiyada yerləşir. Əvvəl ailə Xarkovda məskunlaşır və Ukraynada, Kurskdakı malikanələrində yaşayır. 1713-cu ildə isə knyaz ailəsi ilə Moskvaya köçür. Sülh bağlanarkən türk tərəfi məğlub olan Rusiyadan xain çıxan moldav hakimi Xan Temiri də geri istəyirlər. Çar Pyotr diplomatik işlərini həvalə etdiyi vəkili Şapirova bununla bağlı yazdığı məktubunda göstəriş verirdi: "Mən knyazı onlara verə bilmərəm. O, mənə sevgisi üzündən var-dövlətindən, mal-mülkündən keçdi. Verdiyim sözü geri götürə bilmərəm. Mən indi vicdandan başqa heç nəyə sahib deyiləm... Əgər onu geri versəm, onda bu mənimçün padşah olmaq şərəfindən məhrum olmaq deməkdir". 1719-cu ildə çarın dəvəti ilə paytaxta - Peterburqa köçür.

Dmitri Kantemir Rusiyanın dövlət işlərinə cəlb edilir. Pyotr Kantemirin xidmətlərini layiqincə qiymətləndirdi; onu Senata üzv təyin etdi, Moskvada və Peterburqda ev bağışladı, Kursk yaxınlığında malikanələr verdi, ildə 60 min manatlıq təqaüd təyin etdi. Pyotr ona da, oğullarına da yaşayıb fəaliyyət göstərmələri üçün həqiqətən padşah inayəti göstərirdi. Şübhəsiz, çar yalnız Rusiyanın yaxın Şərqdə maraqları xatirinə Türkiyə və İslam tarixini öyrənən Kantemirə fikir verirdi. Tarixçi Kantemir bütün əsərlərini Rusiyada yaratdı. Kantemirin "Moldaviyanın tarixi, coğrafi və siyasi təsviri" əsəri öz tarixi və etnoqrafik qiymətinə görə bu gün də eyni dəyəri saxlamaqdadır.

1716-cı ilin sonlarına doğru Kantemir "Osmanlı xanədanının yüksəlişi və süqutu" əsərini tamamladı. Bu kitab Osmanlı imperiyasının siyasi və hərbi vəziyyətinə dair ilk sistematik əsər idi və dərhal ingilis, alman, fransız dillərinə tərcümə edildi. Aradan az keçməmiş, 1720-ci ildə daha bir mükəmməl əsər ortada idi. Bu yeni kitab "Türk imperiyasının vəziyyəti və dini sistemi" adlanırdı. Dmitri Kantemirin ailəsində uşaqlarının müəllimi İvan Yuryeviç İlinski yaşayırdı. Bu kitabı rus dilinə o tərcümə etmişdi. İlinski daha sonra Kantemirin şəxsi katibi işləmişdi. Lakin İlinskinin əsl şöhrəti qabaqda idi. Onun adı Seçenev, Radlov kimi simalarla bir çəkiləcəkdi. Rus imperiyasına daxil edilən istila torpaqlarının yerli türk əhalisini xristianlaşdırmaqda çarizmin dəstəyi olan missionerlər kimi...

Kitab ən çox "Məhəmməd dininin hazırki vəziyyəti" adı ilə yayılırdı. Pytorla Azərbaycandan geri dönən Kantemir yolda ikən 1723-cü ilin avqustunda vəfat edir. Kantemirlə I Pyotr arasında bir vicdan əhdləşməsi var idi; nə zaman Moldaviya Rusiyaya keçəcəksə, onun hakimi Kantemirlərdən olmalı idi. Odur ki, bu ümid bu ailədə hələ uzun illər yaşamaqda davam edəcəkdi. Buna görə də, ata Kantemirdən sonra onun oğulları bu ideyanın bəhrəsini səbrlə gözləməkdə idilər. Pyotrun ölümündən çox-çox illər sonra, Pyotrun qardaşı qızı Anna İvanovnanın vaxtında baş verən Rus-Türk müharibəsinin (1736-1739) nəticələri Kantemir oğullarını bərk maraqlandırdığından satirik şair olan Antiox Kantemir "İmperatriça Annaya doğum günü münasibətilə" mədhiyyəsini yazdı. Çünki Antiox Kantemir öz atası ilə Pyotrun əhdini bilirdi; bu səbəbdən müharibənin nəticəsinə öz ailə müqəddəratı kimi yanaşırdı. Antiox Kantemir öz şeirini "qələbə nəğməsi" sanırdı.

Annaya üç mədhiyyə yazmış, birini hətta "İmperatriça Annaya onun varvarlara qarşı qələbəsi münasibətilə" adlandırmışdı. Odur ki, Şair bu müharibə uğurlarından qanadlanaraq dövlət adamlarına yazdığı məktublarında (məsələn: A.M.Çerkasskiyə - Çerkasski onun xahişini imperatriçaya yetirəcəkdi) türkləri nəinki bir qeyri-xristian xalq, kafir kimi, söyüb yamanlayır, bununla bərabər onları özünün irsi düşməni sayaraq lənətləyirdi. Sanki vətəni tərk edib qürbətə düşmələrinin günahkarı nə özləri, nə girdikləri cəsusluq girdabı, nə siyasi avantüra, xəyanət torları qurub toxumaları idi...

Bu sətirlərin müəllifi kimi onu da buraya əlavə etmək istəyirəm ki, İstanbulda olduğum zaman 2003-cü ildən Şişli bələdiyyəsi tərəfindən qədim bir parkın Dmitri Kantemirin anadan olmasının 330 illiyi münasibətilə onun adı ilə adlandırılmasının şahidi oldum. Park "Maçka bağı", Dmitri Kan Temir bağı adlanır (həmin zamanlar şəhərin bu ərazisinin adı Maçka imiş). Məhz, Osmanlı hökuməti onun atasına Moldaviyada hakimlik imtiyazı vermiş, ardınca oğullarını şahzadə kimi tanımışdı. İahzadə Kantemir də İstanbulda pərvəriş tapdığından türk musiqisini elə sevmiş, elə sevmişdi ki... onu ən çox musiqi adamı kimi tanıyırdılar. Kanunu dizlərinin üstünə alıb necə vəcdlə çalarmış?!

Kantemirin "Osmanlı imperiyasının tarixi" əsəri Türkiyə haqqında yazılan ən yaxşı və ən obyektiv əsər idi. Volter öz "Məhəmməd" faciəsini yazanda həmin kitabdan istifadə etmişdi. Bunu o sonralar tarixçinin oğluna yazdığı məktubda etiraf edirdi.

Kantemirin uşaqları Rusiyada var-dövlət və şan-şöhrətə çatdılar; ən adlı-sanlı familiyalarla qohum oldular. Hər zaman monarxların nəzəri üstlərində oldu. Rusiyanın satirik şairi sayılan Antiox Kantemir çariça tərəfindən ayrıca minlərlə kəndli ailəsi ilə mükafatlandırıldı; hələ çox gənc ikən İngiltərəyə səfir göndərildi. Çox gənc ikən də - 36 yaşın içində vəfat etdi. Hələ yaradıcılıq imkanlarının yarısını belə sərf etmədən. Bu tale idi... Heyf...

Minaxanım Təkləli

Professor

Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 27 yanvar.- S.14.