İrəvan xanlığında vergi yığımı sistemi

1-ci yazı

Xan şəxsən hər bir kəndin vəziyyətini, gəlirlərinin fərqini, torpağın keyfiyyətini, suya olan tələbatını, otlaqların məhsuldarlığı ilə maraqlanaraq binaçı vergisi vermək iqtidarında olan həyətləri müəyyən edirdi. Binaçı vergisi xana yaxın olan iki köməkçisi tərəfindən toplanırdı. Binaçı vergisi icbari olsa da, quraqlıq düşdükdə, dolu yağdıqda, əkin sahələrinə çəyirtkə ziyan vurduqda və daşqın olduqda bu vergi alınmırdı. Lakin vəziyyət düzəldikdən sonra binaçı vergisi bərpa olunurdu. Yalnız Şərur mahalının əhalisi məhsulu xanla yarıbayarı böldüyünə görə binaçı vergisindən azad edilmişdi. Hətta siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq xanlığa pənah gətirmiş qaçqınlar da bu növ vergini verməli olurdular. Xan onları torpaq, istehsal alətləri və qoşqu heyvanları ilə təmin edərək, müəyyən müddətə vergidən azad edirdi. Sonradan onlar binaçı vergisi verməyə məcbur edilirdi.

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elçin Qarayevin İrəvan xanlığı ilə bağlı araşdırmasında bildirilir ki, İrəvan xanlığında binaçı vergisi verən kəndlilər iki növə bölünürdülər: bəhrəkərlər və yarıkərlər. Bəhrəkərlər xanın xəzinəsinə ildə 10 tümən, yarıkərlər isə 3 tümən məbləğində binaçı vergisi verməli idilər. Hüseynqulu xanın dövründə bəhrəkər kəndlərində 539 ailə, yarıkərlərdə isə 300 ailə bu vergini ödəyirdi. Ermənilər də bu cür vergi verirdilər. Onların sayı 253 ailədən ibarət idi. Bu ailələr ildə xanın xəzinəsinə 1.539 tümən, 6 minaltun və 16/2 şahı binaçı vergisi ödəyirdilər. Ümumiyyətlə, bütün xanlıqda binaçı vergisi verən ailələrin sayı 1093 nəfər təşkil edirdi. Onlardan da hər il xəzinəyə 7.836 tümən, 1 minaltun və 16/2 şahı binaçı vergisi daxil olurdu.

Cəmiyyətə pulla ödənilən hədiyyələr daxil idi. Belə hədiyyələr İrəvan xanlığında «peşkəş» adlanırdı. Peşkəş hörmət naminə xana və yaxud onun yaxın adamlarına verilirdi. İ.Şopen bu vergiyə rüşvəti də əlavə etmişdi. O, yazır ki, rüşvət hər hansı məqsədə çatmaq üçün vəzifəli şəxslərə «hədiyyə» adı altında verilirdi. Lakin bu səhv bölgüdür və rüşvəti «peşkəş»lə bir sıraya qatmaq düzgün deyil.

Peşkəş adətən Novruz bayramı zamanı hədiyyə olunurdu. Sərdara hər il Maku hakimi Əli xan 200 tümən, Eçmiədzin kilsəsi 150 tümən, İrəvan şəhərinin Azərbaycan türkləri 70 tümən, erməni əhalisi 30 tümən, Zəngibasar və Qırxbulaq mahallarının Azərbaycan türkləri 70 tümən, erməni əhalisi 18 tümən, Gərnibasar və Vedibasar mahalları 70 tümən, Şərur mahalı 70 tümən, Sürməli mahalının Azərbaycan türkləri 70 tümən, ermənilər 30 tümən, Sərdərabad mahalı 42 tümən, Körpübasar mahalı 70 tümən peşkəş vermişdi. Peşkəşdən əlavə, İrəvan şəhər əhalisi xana ildə 60 ədəd kəllə qənd, Şərur əhalisi isə bəzi hallarda pul vergisi əvəzinə dəyəri 460 tümən 6 minaltun olan 1000 taçkir buğda və 1428 taçkir çəltik verməli idi. Dərəkənd-Parçenis və Saatlı mahallarının ağsaqqalları ayrı-ayrılıqda ildə xana dəyəri 40 tümən olan dayça peşkəş olaraq verirdilər. Peşkəş verənlər siyahısına kürd ağaları, ağsaqqalları və məmurları da daxil idi. Beləliklə, xan hər il yerli əhalidən 1.320 tümən 6 minaltun dəyərində peşkəş alırdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, Eçmiədzin kilsə xadimlərinin yuxarıda dəyəri göstərilən peşkəşinin miqdarı Hüseynqulu xanın dövrünə aiddir. Əvvəllər də erməni kilsə xadimlərinin xana və onun yaxın adamlarına peşkəş verməsi haqqında mənbələrdə məlumata rast gəlmək mümkündür.

İrəvanlı Semyon özünün «Cambr» əsərində yazır ki, «növruz bayramı günü biz xana, bütün əyanlara və saray xidmətçilərinə pul və digər şeylər hədiyyə verməli idik. Bütün bu hədiyyələrin dəyəri 20 tümən idi». Daha sonra əsərin müəllifi qeyd edirdi ki, «Hər il xan oktyabr ayında əyanları ilə birlikdə Eçmiədzinə gəlirdi. Xan qiymətli hədiyyə alardı və bizə siyahı verərdi. Siyahıda hansı ağaya nə qədər hədiyyə verilməsi göstərilərdi. Bütün bu hədiyyələr bizə 50 tümənə başa gələrdi». Qeyd olunan bu məlumat XVIII əsrin 60-cı illərinə, Hüseynəli xanın dövrünə aiddir.

Cəmiyyətə ermənilərin üzüm bağları daxil edilmişdi. Şərab həm xarici, həm də daxili bazarda böyük gəlir gətirdiyindən xan ermənilərdən buna görə vergi alırdı. Beləliklə, Qırxbulaq mahalının Çalmakçı kəndinin üzüm bağlarından 150, Kanakir kəndindən 100, Qızılqala kəndindən 90, Zəngibasar mahalının Şirabad kəndindən 100, Körpübasar mahalının Əştərək kəndindən isə 240 tümən vergi toplanırdı.

E.Qarayevin İrəvan xanlığı ilə bağlı araşdırmasında daha sonra bildirilir ki, səkkizinci cəmiyyətə xanın məmurlarının xeyrinə toplanan vergilər daxil idi. Bu vergilər aşağıdakılardır: a) Mahal naiblərinin xeyrinə toplanılan vergilər. Onlar xəzinədən məvacib almasına baxmayaraq, əhalidən də bu məmurların xeyrinə vergi toplanırdı. Sürməli mahalında mirbölüyün xeyrinə Azəri türklərindən 40 tümən, erməni məliklərinin xeyrinə isə ermənilərdən 30 tümən alınırdı; b) Mahal naibləri mirzələrinin xeyrinə toplanan verginin miqdarı ildə 50 tümən idi; v) Su işinə baxan mirabların xeyrinə ildə yığılan vergilər: İrəvan şəhər əhalisindən 145 tümən, Gərnibasar mahalından 58 tümən, Vedibasardan 29 tümən 7 minal- tun 10 şahı, Körpübasardan 30 tümən, Şərurdan 30 tümən və Sürməlidən 30 tümən toplanırdı. Bundan əlavə, mirabın xeyrinə Cərnibasar və Vedibasar mahallarının kəndliləri ümumi dəyəri 200 tümən olan 730 taçkir buğda, 158 taçkir arpa, 144 taçkir çəltik, Şərur mahalı kəndliləri isə ümumi dəyəri 64 tümən olan 40 batman çəltik, 120 taçkir buğda, 240 taçkir arpa və 10 batman inək yağı ödəyirdilər. Bütövlükdə hər il mirabların xeyrinə 584 tümən 7 minaltun 10 şahı vergi toplanırdı. c) Qulluq pulu qulluğa görə məmurların xeyrinə əhalidən toplanan vergi idi. Hər il əhalidən pulla yığılan 6 şahıdan əlavə xəzinəyə natural şəkildə vergi də daxil olurdu. Həmçinin xəzinəyə ödənilən hər xalvar pambıq və tütünün bir hissəsindən əlavə, əhalidən 2 tümən alınırdı.

Hüseynqulu xanın dövründə meyvə bağlarından, darı, arpa və çəltikdən alınan məbləğin mahallar üzrə miqdarı aşağıdakı qayda üzrə idi: Zəngibasar və Qırxbulaq mahallarından 113 tümən 7 minaltun, Gərnibasar və Vedibasarda 158 tümən 9 minaltun, Sürməlidən 120 tümən, Saatlıdan 2 tümən, Sərdarabaddan 67 tümən 5 minaltun, Körpübasardan 85 tümən 4 minaltun 5 şahı. Bu vergi cəmi 547 tümən 5 minaltun 5 şahı olurdu. Pambıqdan toplanan məbləğin miqdarı Zəngibasar və Qırxbulaq mahalları üzrə 200 tümən 9 minaltun, 12 şahı, Gərnibasar və Vedibasar mahalları üzrə 113 tümən, 3 minaltun, 5 şahı, Sürməlidə 226 tümən 4 minaltun, Saatlıda 28 tümən 4 minaltun, Sərdarabad üzrə 186 tümən 4 minaltun, 4 şahı, Körpübasar üzrə isə 56 tümən olmaqla ümumi məbləği 811 tümən 5 minaltun 1 şahı idi. Tütündən təkcə Sürməli mahalı üzrə 24 tümən vergi alınırdı;

Kənd əhalisindən fərqli olaraq İrəvan şəhər əhalisindən «keşikçi pulu» adlanan xüsusi vergi yığılırdı. Bu vergi gecə vaxtı həm bazarda, həm də şəhərdə asayişi qoruyan keşikçi dəstələri üçün toplanırdı. Onun miqdarı ildə 72 tümən hesablanırdı.

İrəvan xanlığında biçinçilərdən də xüsusi vergi yığdırdı. Hər bir biçinçi xəzinəyə 34 şahı ödəməli idi. Mahallar üzrə bu verginin miqdan belə idi: Gəmibasar və Vedibasar mahalları 50 tümən, Şərur mahalı 65 tümən, Sürməli mahalı 131 tümən 6 minaltun 14 şahı, Sərdarabad mahalı 37 tümən, Zəngibasar, Qırxbulaq və Körpübasar mahalları birlikdə 116 tümən 3 minaltun 6 şahı xəzinəyə pul ödəyirdi. Biçinçilərdən alınan verginin miqdarı ildə 400 tümən edirdi. Hüseynqulu xanın dövründə xəzinəyə ödənilən vasitəsiz verginin miqdarı 23.076 tümən 7 minaltun 12 V2 şahı və yaxud 92.307 gümüş rubl, 5 qəpik idi.

İrəvan xanlığında dövlət xəzinəsinə vasitəsiz vergilərdən əlavə vasitəli vergilər (dolayı yolla xəzinəyə daxil olan vergi-E.Q.) də daxil olurdu. Vasitəsiz vergilərdən fərqli olaraq, vasitəli vergilərin yığılması xan tərəfindən icarəyə verilirdi. Hər il xəzinəyə aşağıdakı miqdarda vasitəli vergilər ödənilirdi:

1) Qulp duz mədənindən alınan vergi. Məhəmməd xanın dövründə bu mədənlərdən xəzinəyə 3.00 tümən, Hüseynqulu xanın döründə isə 3500 tümən;

2) Dükanlardan alınan vergi 1.300 tümən;

3) Boyaqxanalardan alınan vergi 1245 tümən;

4) Sabun bişirənlərdən və qəssabxanalardan alınan vergi 1.208 tümən 5 minaltun;

5) Dövlət bağlarından 835 tümən və sərdar üçün müəyyən miqdarda meyvələr;

6) Dövlətə məxsus dəyirmanlardan və çəltik həvəngdəstəsindən 766 tümən;

7) Mizan-çəki pulu 715 tümən;

8) Karvansaralardan 700 tümən;

9) Hamamlardan 390 tümən;

10) Bazar meydanından 348 tümən;

11) Pul kəsənlərdən 300 tümən;

12) Ayaqqabıya nal vuran dəmirçilərdən 225 tümən;

13) Aksizdən 110 tümən;

14) Göyçə gölündən balıq ovuna görə 100 tümən;

15) Tütündən 72 tümən;

16) Dəri aşılamasından 50 tümən;

17) Bostan torpağından 20 tümən;

18) Kəndlərin icarəyə verilməsindən 525 tümən;

19) Darğa vəzifəsinə görə 819 tümən vergi alınırdı.

İrəvan xanlığında əsas vasitəli pul vergilərindən biri də «rəhdar» vergisi idi. Bu gömrük vergisi ölkəyə gətirilən və aparılan mallardan alınırdı və xəzinənin gəlirinin əsas sahələrindən biri hesab olunurdu. İrəvan xanı Qulaməli xanın II İrakliyə yazdığı bir məktubda «rəhdar» vergisinə belə qiymət verilmişdi: «İrəvan ölkəsinin (xanlığının-E.Q) əsas gəliri rəhdarxanalann icarəyə verilməsindən, yollardan ticarət məhsulu keçərkən tacirlərdən toplanılan rəhdarlıq vergiləridir». Xanlığın hər bir bucağında-qala qapısından tutmuş çayların keçidlərinə qədər, hətta dini ocaqlara gedən yolların hamısında xanın adamları, rəhdarları və bacdarlar durub, gedib-gələnlərdən ağır vergilər alırdılar. Rəhdar vergisinin yığılması xüsusi adamlara icarəyə verilirdi. Xanlığın ayrı-ayrı yerlərində bu vergini toplamaq üçün rəhdar məntəqələri yerləşdirilmişdi. Belə məntəqələr İrəvan şəhərində, Köpübasar, Sürməli, Şərur, Sərdarabad və Gərnibasar mahallarında fəaliyyət göstərirdi. Hətta gizli qaçaq malçılığın qarşısını almaq üçün sərdarın əmri ilə Abaran mahalının Sudakənd kəndində və digər yerlərdə xüsusi gözətçi qüvvələri yerləşdirilmişdi. Onlar gətirilən mallardan xüsusi haqq alırdılar. Hər dəvə və yaxud at yükündən 20 gümüş qəpik, eşşək yükünün isə yarı qiymətini alırdılar. Şərurda isə gözətçilər gətirilən və aparılan hər at yükündən özbaşına olaraq 2 şahı (4 qəpik) alırdılar.

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 20 aprel.- S.13.