OLJAS SÜLEYMENOV - Müasir qazax ədəbiyyatının dünya şöhrətli nümayəndəsi

 

 2-ci yazı  

 

 

Bir çəkməçi vardı bizim aulda” şeirində O.Süleymenov təkcə kəskin deyim və ittihamları ilə diqqəti cəlb etmir, həm də ümumsovet poeziyası üçün xarakterik olmayan bir baryeri aşır, fikirlərində analitizmə geniş yer verməklə “inqilabçı” təsiri bağışlayır:

 

Hamıya çəkmə tikirdi,

Öz ayağının üstündə.

Ona elə gəlirdi,

Ayrı-seçkilik salmır,

Bərabərləşdirir hamın bu yolla..

 

Konkret məkan və zaman reallıqlarını özünə əks etdirən bu şeirdə mövcud bir rejim, o cümlədən konkret birideoloq” obrazı fikri daha çox məşğul edir. Oxucu bir növ arxada qalan yaxın keçmişin reallıqlarının dəhşətlərini yenidən “yaşayır”.

 

Boyu vardı Bapbalaca

Napoleon sayağı.

O tikdiyi çəkmələrdə

Div boyda adamlara

Gəzmək asan deyildi

Çəkmə sıxır ayağı.

Hamı elə bilirdi

Çəkməni Allah verib

Verib ki, qoy müsəlman

Dua eləyən zaman

Ayaqlarını sıxan

Çəkmələrini çıxartsın.

 

“...Oljasm poetik təfəkkürü çox qədim mənbələrdən gəlir - XI-XII əsrlərdən etibarən türk poeziyasında: həm Mərkəzi Asiya, həm Ural - Volqaboyu, həm Qafqaz - Kiçik Asiya regionunda eyni vaxtda İran motivləri, metaforaları, intonasiyası s. qüvvətləndi, türk şeiri sərbəstliyini, nəfəs genişliyini itirdi poetik özünüifadə əruz standartlarına tabe oldu” .

Lakin nisbətən sonrakı əsrlərdə müəyyən mənada epos sərbəstliyinə yiyələnən türk şeiri əvvəlki ənənələrə kifayət qədər yaxınlaşa bilmədi. Düzdür, XX əsrdə ümumən türk şeiri milli-ictimai baxımdan nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişafını bərpa edə bildi. Zəngin epos təfəkkür mədəniyyətinə qayıdış, onun sənətdə tam bərpası O.Süleymenov yaradıcılığında özünü təsdiqlədi.Mən səni...”, “Uşaqlıq, bağ, bürkü”, “Akın Smetin son nəğməsi”, “Köçəri s. onlarla digər şeirləri məzmun, eyni zamanda forma, quruluş baxımından epos təfəkkürü elementlərinə xeyli yaxındır:

 

Vur-tut səkkiz yaşım olardı yəqin.

Uşaqlıq illəri.

Yay. Arxa cəbhə.

Yastı daxmaların yanından keçən

Köhnə arabaların cırıltı səsi.

Bürkü təntidəndə yaxınlıqda çay

Bağlar toz içində.

 

Bu səbəbdəndir ki, onun istər məhəbbət, istərsə fəlsəfi lirikası tam mənada orijinal məzmun ideyaya söykənir. Çünki buradazamanın tələbiiləsənətkarın sənət tələbiarasında yeni əlaqə tipi ortaya çıxır:

 

Mən səni...

Mən səni salamlayıram,

Şeirtək doğulan düşmənçiliyim.

Daha çox gərəkdir həmişəkindən Sevgi şeirləri,

Bəlkə indi...

 

Diqqətlə izlədikdə O.Süleymenovunsevgi şeirlərindəhər şeydən azad olmuş saf məhəbbətdən söz getmir. Sözün mənası ilkin qatda deyil, daha dərin qatlarda aşkarlanır.

 

Su ki girdi qaba

Tələsir almağa

Qabın şəklini

Söz isə -

Elə ki, yatdı ürəyə

Dəyişmir donunu,

Necə var, eləcə salır əksini.

 

O.Süleymenovun poetikmən”i çoxcəhətli aspektdə görünür. Mənonun şeirlərində aparıcıdır, təbiidir. Bütün etirafları səmimi təsir bağışlayır. Şairinmən”i konkret ümumi dəyərləri özündə ehtiva edə bilir:

 

Bir sözüm iki olmayıb hələ,

Boş yerə

Əl atmamışam xəncərə.

Tapmışam

itiyim olubsa

Tale verdiyinə

Qane olmuşam.

 

Problemə bu cür yanaşma onun şeirlərində insan faktorunu amilini əsas obyektə çevirir. Hadisələrin mərkəzində dayanan insan şairin etnoqrafik təfəkkürə bağlılığının göstəricisidir. Həmin insan şairin əcdadı, özü müasirləridir. Məhz buna görə insan obyekt kimi O.Süleymenovda olduqca güclüdür. O, həm çevik aparıcıdır. Dünənin acılarına acıyan, keçmişinin uğurlarından qürur duyan, gələcəyə ümidlə baxan şəxsdir.

İnsanın bir ölkənin deyil, həm bəşər övladı olması məsələləri O.Süleymenov yaradıcılığında özünü qabarıq göstərir. Əsasən, şairin milli təəssübkeşlik amillərinin güclü olduğu sənətində bəşəri ideyaların da özünəməxsus planda təcəssümü milli-etnik bəşəri tarixitəkamül problemlərinin sintezindən doğur. Artıq şairin kəşf etdiyi yeni insaninqilabçı təfəkküründənuzaqlaşır, düşüncələrində bəşəri dəyərlərə üstünlük verir.

Demək olar ki, keçən əsrin 80-ci illərinə qədərki yaradıcılığında O. Süleymenov insanı həm milli, həm bəşəri platformada saxlayırdısa, 80-ci illərdən sonrakı poeziyasında o, insanı əsasənmilli-etnik müəy-yənləşmədətəqdim edir. Sənətində bu ideyanı bayraq kimi dalğalandırmağı vacib sayır.Əlbəttə, bu nəzərə çarpacaq hal O.Süleymenov yaradıcılığı üçün tam yeni keyfiyyət göstəricisi deyildir. Bunun rüşeym izləri onun sənətində bütün dövrlərdə bu ya digər dərəcədə özünü göstərib, aktual mövzuya çevrilib. Lakin XX əsrin 80-ci illərdən etibarən insanın etnik məzmunu, onun etnik-psixoloji, etnik-kulturoloji amilləri şairin poeziyasında tarixi proseslər müasir özünütəsdiq səviyyəsində təqdim olunur:

 

Boz örtüklü Monqolustan çölündə,

Yatır Noqayları, Bulqarları,

Qazaxların orduları.

Bizi üzü Qərbə dəfn eyləyiblər.

Bizim arxamızda sonuncu dəniz!

Fırlan, Yer kürəmiz!

Bu gün anlayıram daha çox səni.

Ağrın, acıların kaş mənə gələ.

Dolan, aynalayn, dönüm başına,

Köç edib dönürəm yolların ilə.

 

Lirik-fəlsəfi, lirik-psixoloji şeirlərin imkanlarından istifadə məsələləri O.Süleymenovda özünün dolğun geniş ifadəsini tapa bilir. Şair poetik axtarışlarının nəticəsi olaraq tamamilə yeni fikirlər, yeni ideyalar ortaya atır. Əslində bu cür yeniləşmədə poetik detalların orijinallığı da az əhəmiyyət daşımır. Şair bu qrup şeirlərində mövzu forma imkanlarının genişliyindən tam istifadə edir:

 

Harda söz salmaq olar

De, aclıqdan, küləkdən?

Harda hər addım başı

Deşilə bilər, görən

Minillik bir inamın

Kiçik bir qəlpələriylə

Maşınların təkəri?..

 

Az-YaO.Süleymenov yaradıcılığında əsas yer tutur. Əsər türk etnik-kulturoloji, etnogenezis məsələlərinin öyrənilməsində, tarixi araşdırmalar nəticəsində türklərin geniş mənadahəyat qrafikinintədqiqində əhəmiyyətinə görə seçilir. Müəllif rus dilində yazmış olduğu bu əsərinə maraqlı orijinal bir ad seçmişdir.Az-Yaəsəri yalnız adının orijinallığı baxımından deyil, məsələlərə mahiyyət dərinliyində yanaşılma, qoyulan problemlərin elmi-analitik şərhi baxımından da fərqlənir. Azəski slavyancadamən”, “Yaisə müasir rus dilindəməndeməkdir. Yənimən mən”. Eyni zamandaazkiril əlifbasının ilk, “yaisə son hər¬fidir. Lakin burada məna formal “sən mənşərtiliyində açıqlanır. Bu şərtilik daxilində rus ədəbiyyatı türk xalqlarının tarixi, mədəniyyəti, etnik kimliyi barədə müəyyən məlumatlar verilir, yeri gəldikcə müqayisəli təhlillər aparılır. Bu müqayisədə elmi-tarixi əsaslandırma yolu ilə türk xalqlarının tarix mədəniyyətinin qədimliyi, üstünlüyü, başqa mədəniyyətlərə təsiri üzə çıxır. Müəllif türk mədəniyyətinin Şumer mədəniyyətinin varisi olduğunu sübuta yetirir. İqor polkudastanında dil, üslub ideoloji baxımdan türk təsirinin olması üzərində xüsusi dayanılır. Əsərdə özünə yer tapan türkçülük ideyaları o vaxtkı ideoloji tələblərə uyğun olmadığı üçün rəsmi şəkildə müəllifə qarşı ittihamların irəli sürülməsinə gətirib çıxarmışdır. 1976-cı ildə Elmlər Akademiyasında keçirilən müzakirə məhkəmə qərarlarının nəticəsi olaraqAz-Yaideologiyaya zərərli, elmi faydası olmayan əsər kimi qadağan olunur.

Əsər həm qədim türk mədəniyyətinin iki inkişaf zirvəsi olan Türk-Şumer Türk-Sibir mərhələlərinin bir neçə minillik tarixini izləmək, onların dünya mədəniyyətində, dünya sivilizasiyasında rolunu müəyyənləşdirmək, türk mədəniyyətinin, türk mənəviyyatının, türk həqiqətlərinin zaman-zaman haqsız hücumlara məruz qalmasını s. əks etdirmək baxımından əhəmiyyətlidir. Bütün bu məsələlərə müəl-lifin obyektiv elmi təhlil tədqiqlərində aydınlıq gətirilir. O.Süley- menov təhlil tədqiqlərində birtərəflilikdən uzaq dayanır. Demək olar ki, fikirlərini dünya elmikürəsindəbişirir, heç bir xalqın tarixi haqlarını tapdamır. İki əsas hissədən (“Qızılquşlar Qazlar”, “Şumer- namə”) ibarətAz-Yaəsəri bir növ türklərin əhatə əlaqədə olduğu tarixi yer məkanların əhalisi, etnik tərkibi, dil mədəniyyət nümunələri barədə fikir yürütmək baxımından xarakterikdir.

 

Elman Quliyev

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

 

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 3 avqust.- S.7.