İrəvan İran-Rusiya
müharibələri dövründə
1-ci yazı
Tanınmış tarixçi-alim Səməd Sərdariniyanın “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” kitabında tarixi sənədlər əsasında bir çox faktlar verilib. Əsərdə bildirilir ki, İran-Rusiya müharibələrinin hər iki mərhələsində İrəvanın azərbaycanlı əhalisi çar ordusuna qarşı rəşadət və cəsarətlə vuruşmuşdu. Onların igidlik və qəhrəmanlığını Azərbaycan tarixinin qızıl səhifələrindən saymaq olar. “Məftun” təxəllüslü Əbdürrəzaq Dünbüli “Sultaniyyə” əsərində rusların hücumları qarşısında İrəvanın müsəlman əhalisinin göstərdiyi qəhrəmanlığı və şücaəti şərh edərək yazır:
Bütün ruslar qan və torpaq içində
Nizələrin başı sinələri
param-parça edib.
İti qılınclardan bədənlər
Kəsik-kəsik, doğram-doğram.
Qəlpələr dolu kimi yağdı.
Baş, sinə,
ayaq, papaq töküldü xəndəyə.
Xəncər kəsib-doğramaqdan par-par yanırdı,
Qalanın divarından qan su kimi axırdı.
Həmin
döyüşdə qılıncların
doğradığı
Meyidlərlə xəndək və arxlar dolmuşdu.
Bu müharibələrin birinci mərhələsində
İrəvan hakimi Məhəmməd xan Qovanlu Qacar ruslarla
razılığa gəlsə
də, şəhərin
müsəlman əhalisi
düşmən qarşısında
mətanətlə dayandı. Hicri-qəməri tarixi ilə 1228-ci ildə (miladi tarixi ilə 1813-cü ildə) ədalətsiz Gülüstan müqaviləsinin
bağlanması ilə
döyüşlərin birinci
mərhələsi başa
çatdı. Bu biabırçı müqaviləyə
görə, Arazın
o tayındakı vilayətlərin
çoxu zorla Rusiya imperiyasına birləşdirildi. İrəvan və Naxçıvan şəhərləri Qacarlar
dövlətinin əlində
qaldı. Bu iki şəhər strateji baxımdan son dərəcə əhəmiyyətli
idi. Nəsrəddin şahın xüsusi
həkimi fransız Fövriyyə, İrəvan
və Naxçıvanı
Fransanın Elzas və Lurnu şəhərləri
ilə müqayisə
edib.
Gülüstan müqaviləsi bağlandığı
vaxtdan ta İran-Rusiya müharibələrinin
ikinci dövrünə
qədərki 13 il ərzində cəbhələrdə sakitlik
bərqərar oldu və İranla Rusiya arasında zahirən sülh hökm sürdü. Amma bu müqavilədən doğan təhqir və məğlubiyyət
acısı cəmiyyəti
sarsıtmış, xalqın
qəlbində kin və
nifrət yaratmışdı.
Azərbaycan əhalisinin bu
dövrdəki ümumi
narazılığı Gülüstan
müqaviləsinə qarşı
ictimai etirazların bariz nümunəsidir.
XIII əsrin birinci yarısının (hicri) ədib və tarixçisi Əbdürrəzaq
Dünbüli hicri-qəməri
tarixi ilə 1229-cu ilin hadisələrini şərh edərkən yazırdı: "...İki
min nəfər İrəvan
sakini könüllü
şəkildə cihada
qalxıb silahlanmış,
bir neçə alim, çalmalı ərbab, zöhd və təqva əhli kəfən geyinib, qələbə qılıncı qurşamışdılar..."
Qəhrəman İrəvan camaatı təpədən-dırnağacan nifrət ruhunda köklənmişdi. Onlar irəvanlı sərkərdə
Hüseyn xanın və onun qardaşı
Həsən xan Sarı Aslanın komandanlığı altında
silaha sarılaraq düşmənlə ölüm-dirim
mübarizəsinə qalxdılar.
Səid Nəfisinin yazdığına görə,
"Hicri-qəməri tarixi
ilə 1241-ci ilin zilhiccə ayında (miladi tarixi ilə
1826-cı ilin iyun ayında) başlamış
ikinci müharibədə
ilk olaraq İrəvan
sərkərdəsi Hüseyn
xan beş
min nəfərlik ordu
ilə Gülüstan
müqaviləsindən sonra
yaranmış sərhəddən
keçib Rusiya tərəfindən işğal
olunmuş əraziyə
daxil olmuşdu".
Müharibələrin ikinci mərhələsinin
əvvəllərində Yermolovun
komandanlığı altındakı
Rusiya ordularnın ardıcıl məğlubiyyəti
çar I Nikolayı qorxuya saldı. O, vəziyyətdən
çıxmaq üçün
general Paskeviçi əvvəlcə
tam səlahiyyətlə Yermolova
yardımçı göndərdi,
sonra isə ordu komandanlığını
ona həvalə etdi. General Paskeviç
çox təcrübəli
idi. O, ilk döyüşlərdən
qarşı tərəfin
zəif nöqtələrini
aşkar edir və növbəti səfərlərdə qələbə
qazanmağa başlayır.
Qələbə xəbəri
çarı sevindirir
və o, Paskeviçə
yazdığı məktubda
ona razılığını
bildirməklə yanaşı,
İrəvan şəhərinin
müsəlman əhalisinin
müqavimətindən narahatlığını
bildirir: "Prins Menşikovun İrəvan barədə göndərdiyi
məlumatlardan aydın
olur ki, İrəvanda olduqca ciddi müqavimətlə rastlaşacağınızı gözləməlisiniz, onun
mühasirəsindən çəkinməməlisiniz
və buna hazır olmalısınız.
Sonrakı hadisələr göstərdi
ki, çarın qorxusu əbəs deyilmiş. Təbii ki, bu müharibənin bütün
təfərrüatını burada əks etdirmək mümkün deyil. İrəvan əhalisinin müqavimətini
təşkil etmək
üçün ziyalılar
(alim və yazarlar) şəhərin əhalisi içərisində
çox ciddi təbliğata başladılar.
İran-rus müharibələrinin ilk mərhələsində
İrəvan hakimi Məhəmməd xan Qovanlu Qacar rus
sərkərdəsi Sisyanovdan
kömək istəmişdi. Lakin Səid
Nəfisinin yazdığına
görə, "o, görəndə
ki, ruslar irəliləyə bilmir, qacarların tərəfini
tutmaq istədi. Məhəmməd xan vəziri Mirzə Şəfiyə İrəvan
qalasına getmək barədə göstəriş
verdi. O getdi
və sülh bağlamaq qərara alındı... Məhəmməd xan Qacarın
hərəkətləri barədə
məlumat Sisyanova çatan kimi o, hiyləyə əl atdı. Xəbərdarlıq etmədən Dərkə
yolundan İran ordularının üzərinə
hücuma keçdi, yenidən döyüş
başlandı. Bu arada İran ordusunun tərkibində olan Şəmsəddinli və Qazax süvarilərinin
bir qismi qiyama qalxdı və əhalini qarət etməyə başladı. İran ordusunun
komandanlığı vəziyyəti
belə görüncə
geri çəkildi.
Qarşısında maneə görməyən
Sisyanov İrəvana daxil oldu və
şəhər məscidini
qərargaha çevirib,
oradan topları istehkamlara yönəltdi; onunla Məhəmməd xan Qacar arasında
qızğın döyüş
başladı.
Şəhərin müsəlman əhalisi bu qeyri-bərabər döyüşdə bütün
vasitələrlə işğalçılara
nifrətini göstərdi. Bu dövrü
tədqiq edən Jan Yunir yazır: "İrəvan şəhərinin
came məscidi qərb tərəfdə idi. Ayrı-ayrı məzhəblərin nümayəndələrinin
qarışıq yaşadığı
bütün şərq
şəhərlərində came məscidi müsəlmanların çoxluq
təşkil etdiyi ərazidə tikilirdi. Şəhərin qərbində də
demək olar ki, əhalinin hamısı müsəlman
idi.
Dalov İrəvanın qərbinə daxil olandan sonra söz verdi ki, müsəlmanlara dini nöqteyi-nəzərdən problem yaratmayacaq və hər bir müsəlman öz şəri borcunu sərbəst yerinə yetirə biləcək. Torpaqlarının Dalov tərəfindən işğal edilməsindən qəzəblənən yerli əhali heyıflərını azan vermək yolu ilə çıxırdılar. Səhər tezdən, günorta vaxtı və qürub çağı İrəvan kişilərinin böyük əksəriyyəti şəhərin qərbində azan verir və şərq tərəfdəki müsəlmanlar da onlara qoşulurdu. Əlahəzrətin (şəhərin hakimi və Abbas Mirzə nəzərdə tutulur) bu məsələdən xəbəri yox idi. Çünki o, İrəvan mühasirəyə alınmazdan və Dalov şəhərə girməzdən qabaq oradan getmişdi. Bir də eşitdi ki, şəhərin qərbində və şərqində insanlar azan verməyə başlayıb, heyrətləndi. Əlahəzrət gördü ki, heç kim onlara mane olmur. Dalovun keşikçiləri sanki onları eşitmir. O da azanın ahəngini tutmağa başladı, lakin azan vermək əvəzinə üzünü şəhərin qərbinə tutub Məhəmməd xana müraciətlə dedi ki, Abbas Mirzə ona kömək göndərir. Sabah gecə həmin qüvvə hücuma keçəcək. Abbas Mirzə əlavə etdi ki, keşikçibaşı Məhəmmədhüseyn xanın komandanlığı ilə onun əsgərləri hücuma başlarkən o da həmlə etsin.
İrəvan döyüşü müsəlmanların rus ordusu ilə müharibəsində unudulmaz səhifələrdən biri olub. Həmin gecə İrəvanın müdafiəçiləri çar zabit və əsgərlərini çox ağır hala saldılar. Müsəlman ölkələrində müqəddəs yerlərin bəst yeri olduğunu bilən ruslar qaçıb şəhər məscidinə doluşaraq aman istədilər. Şəhərin müdafiəçiləri səhərə qədər döyüşdülər. Şəhərin keçid və yolları rus əsgərlərinin meyitləri ilə örtülmüşdü, bütün arxlar ərğuvan kimi qızarmış, sanki torpağın üstünü lalələrlə rəngləmişdilər. Dalov müharibənin davam edəcəyi təqdirdə sonuncu əsgərinin də məhv olacağını görüb geri çəkildi".
Bütün bu döyüşlərdə ermənilərə etimad göstərilmədi, çünki onlar ruslarla yaxınlaşmağa fürsət axtarırdılar. Səid Nəfisi bu barədə yazır: "Həmin günün səhəri şəhərin hakimi Məhəmməd xan Qacar dedi ki, qalanın keşikçiləri ermənilərdir, qorxuram ki, onlar öz dindaşları ilə birləşsinlər və qalanı təslim etsinlər. Fətəli şah bir qrup əsgər göndərdi ki, gedib qalanı tutsunlar".
Müharibələrin ikinci dövründə ermənilər ruslarla yaxın əməkdaşlıq etdilər. Bu xəyanətlərin bəzilərini qeyd etmək yernə düşər. Səid Həfisi yazır: "Hicri-qəməri tarixi ilə 1242-ci ilin ramazan ayında (1828-ci ilin 25 aprelində) Benkedarov bir gecə əvvəl şah ordusunun tərk etdiyi Eçmiədzin kilsəsini maneəsiz işğal etdi. Orada dörd yüz nəfərlik şah qornizonu var idi. Onlar köçəndə azuqə və erməni keşişlərini də özləri ilə aparmışdılar. Bir qrup müsəlman süvarisi İrəvan sərdarı Hüseyn xanın qardaşı Həsən xan Sarı Aslanın komandanlığı ilə Sərdarabad, Eçmiədzin və İrəvan arasındakı çöldə ordu düşərgəsi qurmuşdu. Sərdarabad Hüseyn xan Sərdar tərəfindən İrəvan yolunun üstündə qurulmuş qala idi və onun işğalı İrəvanın itirilməsi demək idi. İrəvan şəhərinin zəbt edilməsi isə şah ordusuna ən ağır zərbə ola bilərdi.
Ermənilərin katolikosu Nerses rus orduları ilə birlikdə Eçmiədzinə daxil oldu. Onun çox böyük nüfuzu vardı. O, ermənilərin bir qrupunu silahlandırdı, azuqə topladı və şah ordusunun vəziyyəti barədə məlumat əldə etdi".
Xanək Eşqi yazır: "...Zaqafqaziyanın Rusiyaya birləşdirilməsinin ciddi tərəfdarları olan erməni ruhaniləri, mülkədarları, kapitalistləri Rusiyanın diqqətini öz tərəflərinə çəkmək üçün müxtəlif vasitələr fikirləşirdilər”.
XIX əsrin ikinci yarısında Yosef Amin, Movses Banqramyan, Şahembryan və digər şəxslər erməniləri Rusiyaya yaxınlaşdırmaq üçün ciddi səy göstərirdilər. Miladi tarixi ilə 1896-cı ildə, Rusiya ilə Osmanlı arasında müharibə getdiyi bir vaxtda fəal ermənilərdən ibarət "Xarici İşlər üzrə Təhqiqat Cəmiyyəti" adlı cəmiyyət təşkil olundu. Həmin cəmiyyətin keçirdiyi iclaslarda ermənilərin Rusiyanın himayəsinə keçməsinin zəruriliyi vurğulanırdı.
1885-ci ildən başlayaraq başda mitropolit Yosef Arqunti olmaqla, Eçmiədzinin yuxarı dairələri, söz və iş adamları, həmçinin böyük mülkədarlar yuxarıda qeyd edilən proqramın icrası istiqamətində Rusiyada ciddi fəaliyyət göstərirdilər. Hələ 1782-ci ilin dekabrında erməni ruhaniləri, böyük mülkədarlar və həmçinin tanınmış şəxslər rus imperatriçası II Yekaterinaya göndərdikləri məktublarda xahiş edirdilər ki, erməni millətini özlərinin sədaqətli dostlarından hesab etsin və onları öz himayəsinə qəbul eləsin.
Elçin Qaliboğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 27 avqust.-
S.7.