“Həm böyük yurdu quran, həm qoruyan qüdrətimiz…”

Qüdrətli söz ustası Yəhya Kamal

Böyük ictimai-siyasi xadim, qüdrətli söz ustası Yəhya Kamal 1884-cü ildə Üsküpdə doğulub. Atası İbrahim Hacı bəy bələdiyyə rəisi olub, anası Nakiyə xanım isə dövrünün ziyalı qadınlarından hesab olunurdu. Yəhya Kamal 5 yaşında Üsküpdə yerləşən Yeni məktəb adlı məhəllə məktəbinə gedib. Bu məktəbdə şagirdlərə dərsi yalnız şifahi əzbərçilik əsasında öyrədir, onların şifahi danışıq və qavrama qabiliyyətini artırırdılar. Yəhya Kamal 7 yaşında doğulduğu şəhərdə “Məktəbi-ədəb” məktəbinə gedir. Bu məktəbdə dörd il oxuyub və 1895-ci ildə oranı bitirərək, mədrəsə təhsili almağa davam edib. Lakin ailələri Selanikə köçdüyü üçün o, sonrakı təhsili bu şəhərdə alıb. 1898-ci ildə anası vəfat edir. Atası başqa birisi ilə yeni həyat qurur. Anasının ölümü və atasının yeni həyat qurması Yəhya Kamalı olduqca narahat edir. Bu səbəbdən o, 1902-ci ildə İstanbula gəlir. İstanbul həyatı onun sonrakı həyat və dünyagörüşündə böyük rol oynayıb. Belə ki, o, bir çox məclislərdə, xüsusilə xalq yaradıcılıq məclislərində iştirak edib, bilmədiyi, eşitmədiyi çox şeyləri öyrənib. Şəkib bəy adlı bir gənclə tanışlıq isə ona daha çox təsir e dib. Bu şəxs siyasi əqidəsinə görə Parisə sürgün edilmiş,orada yüksək elm və mədəniyyət öyrənmişdi. Buna görə də Şəkib bəyin Fransa, o cümlədən Avropa barədə danışıqları Yəhya Kamalın böyük marağına səbəb olub, hətta şairi ailəsindən icazəsiz Parisə getməyə sövq edib. Parisdə olarkən Gənc Türklərlə tanış olub, onlarla sıx əlaqələr qurub. 1903-cü ildə Yəhya Kamal Fransada məktəbə daxil olur və fransız dilini öyrənə bilir. 1904-cü ildə isə məktəbi dəyişərək Parisdə yerləşən siyasi elmlər məktəbində oxuyur. Bu məktəbdə Albert Sorel adlı bir professorun ona böyük təsiri olur. Fransa siyasi həyatı, siyasi böhran, milli münasibətlər və s. barədə Soreldən aldığı məlumatlar Yəhya Kamalın məhz ictimai-siyasi görüşlərinin lazımi səviyyədə formalaşmasına təsir göstərib. 

Yəhya Kamal 1912-ci ildə Parisdən İstanbula gəlir. İstanbulda yerləşən məktəblərin birində tarix və ədəbiyyat dərslərini tədris edir, türkçülüyün kökləri, inkişaf xüsusiyyətləri barədə düşüncə və araşdırmalarını genişləndirir. Bu xüsusda Ziya Göyalpla bir çox ziddiyyətlərə gedib. Yəhya Kamal 1923-cü ildə Böyük Millət Məclisinə üzv seçilib. Onun bu dövrdən başlayaraq diplomatik fəaliyyəti xeyli genişlənib. O, 1925-ci ildə Varşavada Türkiyənin elçisi təyin olunur. 1929-cu ildə isə bu missiyanı Madriddə davam etdirir. 1934-1943-cü illərdə yenidən Böyük Millət Məclisinin üzvü olur. Yəhya Kamal 1947-1948-ci illərdə Pakistan dövlətində səlahiyyətli səfir işləyir. Yenicə istiqlalını qazanmış Pakistanda bu vəziyyətdə işləməklə iki dövlət arasında siyasi, mədəni əlaqələrin artırılmasına nail olub. 1949-cu ildə xəstəliyi ilə əlaqədar İstanbula gəlir. Lakin xəstəliyi uzun sürür. Müalicə üçün bir neçə dəfə Fransaya getsə də, sağalması mümkün olmur. Görkəmli sənətkar, böyük şəxsiyyət olan Yəhya Kamal 1958-ci ildə vəfat edib.

Yəhya Kamal XX əsr türk şeiri və nəsrinin inkişafında böyük xidməti olan sənətkardır. Bir sıra nəsr və publisistik əsərlər yazmasına baxmayaraq, sənət aləmində qüdrətli şair kimi tanınıb. O, öz şerlərilə türk şeir dilinin saflaşdırılmasına, bu dilin poetik imkanlarının genişləndirilməsinə müvəffəq olub. Yəhya Kamal poeziyaya lap erkən yaşlarından gəlib. O, 5 yaşında olarkən Rədifə adlı bir qıza aşiq olub, qəribə də olsa bu sevgi onun qəlbində uzun müddət yaşayıb və 12 yaşında ikən həmin qızın şərəfinə ilk sevgi şerini yazıb. Lakin bu şeir çap olunmadığından əsərlərinə daxil olmayıb. Şairin əldə olunan ilk şeiri isə Balkan müharibəsinə həsr olunmuş qitə hesab olunur. Ma-raqlıdır ki, bu şeiri o, əruz vəznində yazıb, şeirin ahənginə xoşu gəldiyi üçün Yəhya Kamalın əruza meyli artıb. Yəhya Kamalın ilk çap olunan şeiri isə İstanbulun şərəfinə yazdığı “Xatirə” şeiridir. Maraqlıdır ki, şair bu şeiri İstanbulu görmədən yazsa da, qarşısına qoyduğu məqsədə çatmış və şeir müəllifə böyük şöhrət gətirib. Yəhya Kamalın poeziya aləmində özünəməxsus yer tutmasında tanınmış türk şairləri Tofiq Fikrət və Şəhabəddinin böyük rolu olub. Yəhya Kamal bu şəxslərlə İstanbula gəldikdən sonra tanış olub. Bu şəhərdə olarkən onun digər “Sərvəti-fünun”çularla da əlaqəsi genişlənir. Lakin “Sərvəti-fünun”çulardan fərqli olaraq Yəhya Kamal türk dili ilə avropasayağı şeirlər yazmayıb. O, türk dili ilə şeirin öz milli dəyərlərinə meydan verib. Buna görə də o, digər şairlərdən daha çox qabağa gedərək milli dil, milli şeir vəhdəti və sintezini yaradıb.

Şairin yaradıcılığında doğma dil istəyi xüsusi yer tutur. Yəhya Kamal bu dilin bütün ifadələrini “ağzımda anamın südüdür” formasında yüksək qiymətləndirir. Yəhya Kamal poeziyası çoxəsrlik türk şeir ənənələrinə sadiq qalaraq vətənə sədaqət hissini ön plana çıxarır. Bu keyfiyyət həm də fərdin problemə şəxsi yanaşma və münasibətindən doğur. Lakin Yəhya Kamal yaradıcılığında vətən məfhumu birtərəfli formada götürülmür, o, “tarixi, coğrafi, ictimai bilgi və həqiqətlərə dayanan, yüksək və realist bir vətən anlayışına” çevrilir. Yəhya Kamalın Vətənə münasibəti həm də konkretdir, mücərrədçilikdən uzaqdır: “Vətən heç bir zaman nəzəriyyə deyil, bir torpaqdır. Torpaq cədlərin məzarıdır. Camilərin qurulduğu yerdir. Vətəndaşları vətən vücuda gətirmişdir. ...Vətən nə bir filosofun fikridir, nə bir şairin duyğusu. Vətən həqiqi və gerçək bir yerdir.”

Yəhya Kamalın vətən düşüncələri həm də məna baxımından o qədər genişdir ki, bu genişlikdə bütün fikirlər özünə yer tapır. Şair vətəninin hər qarışını sevir, onu müqəddəs hesab edir. O, heç bir fərq qoymadan İstanbulu da, Ankaranı da, Bursanı da, Üsküpü də, Trabzonu da sevir, hətta bir qarış adsız torpağını da vətən adı ilə bağrına basır. Şairin vətəni cahanın kiçik bir parçası olsa da, vətənə olan sevgi, ona müqəddəs baxış Yəhya Kamalı “cahan vətəndən ibarətdir etiqadımca” fikrini deməyə sövq edir. Onun şeirlərində vətənin bir çox şəhərlərinin mədhinə yer verilsə də, bu hal konkret münasibətlə yanaşı, ümumi səciyyə də bildirir. Daha doğrusu, əgər söhbət İstanbuldan gedirsə İstanbul gözəllikləri timsalında həm də ümumi vətən duyulur.

Yəhya Kamal İstanbulu Türkiyənin gözəli hesab edir. Bu şəhəri milli memarlıq sənətinin şah əsəri adlandırır. “İstanbul fəthi” şeirində İstanbulun fəth olunması tarixi gün və hadisə kimi sevinclə qarşılanır.

İndi beş yüz sene keçmiş o böyük xatirədən,

Əlli üç gündə o həngamə görülmüş buradan.

Canlanır levhası halə, bəşər etdikcə xəyal,

O zaman ortada, hər saniyə gerçək bir hal.

“Süleymaniyədə bayram sabahı” şeirində vətən və millət sevgisi, bu sevginin tarixi aspektdə verilməsi, şair düşüncələrinin romantik tərzdə özünə yer alması diqqət mərkəzindədir. Şeir bir növ tarixi səyahət və mövcud vəziyyəti əks etdirmək baxımından xarakterikdir. Yəhya Kamal bu əsərdə Türkiyə uğranda ölənlərin ruhlarına hörmətlə yanaşır. Onların vətən qarşısında haqlarının böyük olduğunu qeyd edir:

Vətənin həm yaşayan varisi, həm sahibi o,

Görünür xalqa bu günlərdə təsəlli kimi o,

Həm bu torpaqda bu gün, bizdə qalan hər yerdə,

Həm də çoxdan bəri kayb etdiyimiz yerlərdə.

Yəhya Kamal vətənin bayram dolu bugünündə və sabahında şəhid ruhlarını ən uca məqamda saxlayır, onları keçirilən bayramın layiqli iştirakçısı kimi təqdim edir:

Ulu məbəddə qarışdım vətənin birliyinə,

Çox şükür tanrıya, gördüm, bu saatlarda yenə,

Yaşayanlarla bərabər bulunan ərvahı.

Doludur könlüm işıqlarla bu bayram sabahı.

Yəhya Kamal şeirləri sadə dil vahidləri ilə zəngindir. Yəhya Kamal klassik formada yazdığı şeirlərində belə digər dil tərkiblərindən bacardıqca az istifadə edib. Türk ədəbiyyatı tarixlərində deyildiyi kimi, onun ən böyük xidməti “türkcə duyuşu türkcə deyiş halına qaldırmasıdır.” Məsələn, şairin “Məhluqə Sultan” şeirində biz sadəliyin, sadə ifadə və deyimlərin şahidi oluruq:

Bu həzin yolçuların ən kiçiyi,

Bir zaman baxdı o viran quyuya.

Və, nədən sonra, gümüş bir üzüyü,

Barmağından sıyırıb atdı suya.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu hal şairin əksər şeirlərində özünü göstərən keyfiyyətlərdəndir. “Mahac türküsü”, “Ox”, “Akınçılar”, “Səssiz gəmi”, “Rindlərin axşamı’’, “Rindlərin ölümü’’, “Üfüqlər’’, “Səs” və s. şeirlərində sadəliyin hesabına daxili ahəng və musiqilik üstünlük təşkil edir. Onu da qeyd edək ki, Yəhya Kamal şeirlərinin böyük əksəriyyəti İstanbul ləhcəsi ilə yazılıb.

Yəhya Kamal klassik şeir ölçülərinin bir çoxundan istifadə etmiş və gözəl nümunələr yaratmışdır. Klassik şeir vəzni olan rübailərin Yəhya Kamal yaradıcılığında özünəməxsus yeri var. Dörd misralıq kiçik şeirləri ilə o, ictimai-fəlsəfi fikrin bədii tərənnümünə nail olub, janrın tələblərinə cavab verib. Yəhya Kamalın rübailərinin mərkəzində Şərq və Qərb təsəvvüf görüşlərinin sintezi dayanır. Rübai janrı üçün Xəyyamanə tərz hakim olsa da, Yəhya Kamalda Xəyyam kimi tək və sistemli bir inanca bağlılıq yoxdur. Belə demək mümkünsə, şairin rübailəri dəyişik fəlsəfi fikirlər daxilində formalaşır.

Çepçevrə bahar içində bir yer gördük,

Fərhad ilə Şirini bərabər gördük.

Baxdı gecədən fəcrə qədər, əllərdə

Ulduzlara yüksələn qədəhlər gördük.

Yəhya Kamal yaradıcılığında nəsr əsərləri az, lakin əhəmiyyətli yer tutur. Onun nəsr əsərləri janr baxımından müxtəlifdir. Roman, hekayə, xatirə, məktub və s. şəklində formalaşan nəsr əsərlərində ictimai-siyasi problemlər üstünlük təşkil edir. Yəhya Kamal öz xatirələrində qeyd edir ki, mən roman yazmaq istəsəm də, bundan yan keçmişəm. Şair ona görə bu işdən yan keçib ki, şeirdə qazandığı uğuru romanda qazana bilməyəcəyini hiss edib, bu işin ona uğursuzluq gətirəcəyini yəqin edib. Lakin hekayə sahəsində o, bir sənətkar kimi sözünü demiş, yazdıqlarını “Siyasi hekayələr” adı ilə çap etdirib. Müəllif bu əsərləri “Siyasi hekayələr” adı ilə çap etdirməkdə məqsədi oxucuların burada əks etdirilən ictimai-siyasi motivə diqqətini yönəltmək olub.

Elman Quliyev

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 2 fevral.- S.14.