Abay
Kunanbayev: həyatı və yaradıcılığı
(2-ci
yazı)
Bu
sevginin nəticəsidir ki, A.Kunanbayev həmişə
üzünü xalqına tutub onun məhrumiyyətlərini
dilə gətirir, zalımları ifşa etməkdən
çəkinmir:
Ey mənim
qazaxlarım, məzlum, zavallı xalqım...
Həqiqət
hardadır bəs, nə üçün gülməyirsən,
Onu
tapa bilməyir, dərk edə bilməyirsən...
Hakim
ola bilmirsən nə üçün öz malına,
Həyəcanlı
yatırsan, durursan həyəcanlı...
Şair
şeirlərində xalqı bu kökə salan insanları
“tör-töküntü” hesab edərək, bu halın bir səbəbini
də xalqın mübarizəsizliyində, biganəliyində
görür:
Lovğa,
cılız, bir də ki, alçaq tör-töküntülər
Ey
xalqım, səni salmış lap eybəcər bir hala.
Düzəlməyinə
yoxdur ümidim zərrə qədər
Bir
halda ki, bu sayaq biganəsən iqbala.
Tənqidi
realizm ədəbiyyatının böyük nümayəndəsi
kimi şair şerlərində azğın və tamahkar bəylərin
obrazını yaradarkən onların xarakterinin bütün cəhətlərini
açmağa təşəbbüs göstərir. Məhz bəylərin
münasi-bətlərini onların xarakteri ilə
bağlayır. “Mal-qaranı qoruyub firavan gün sürür
bay”, “Dövlətlinin bir dərdi var...”, “Xoş söz
eşitmədim mən”, “Axırı volostnoy seçildim” və
s. şeirlərində bu halın poetik ifadə tərzinə
rast gəlirik:
Dövlətlinin
bir dərdi var o da mal-qara,
Var
yığmaqçın aldadır o yaxını, yadı
Öz
nəfsinin qara qulu olan bu adam
Kasıbları
süfrəsinə yaxın qoymadı.
və
ya
Xoş
söz eşitmədim mən
Nə
bolısdan, nə bəydən
Heç
harda ömrüm boyu.
Hara
baxırsan onlar.
Bu
azğınlar, harınlar
Xalqı
talayıb, soyur.
A.Kunanbayev
poeziyasının rəngarəng mövzu dairəsi var. Hər
şeydən əvvəl bu sənət öz ictimai səciyyəsi
ilə seçilsə də, lirik duyğuların ifadəsi
poeziya keyfiyyəti kimi yaradıcılığında diqqətdən
kənarda dayanmır. İstər məhəbbət, istər
təbiət, istərsə də avtobioqrafik səciyyə
daşıyan şeirlərində poetik hisslərin yüksək
tərənnümü özünü göstərir,
duyğu, həyəcan, ruh və s. kimi insani keyfiyyətlər
ön plana keçir:
Gözlərimin
giləsi,
Ruhun
odu, naləsi
Qəlbimdə
dərd azalmaz
Yaramın
yox çarəsi.
Eşq
dərdinin çarəsizliyindən giley edən şair əsl
Füzuli “dərdinin” böyüklüyünü sanki bir daha
dilə gətirir, eşqi belə xarakterizə edir:
Eşqin
dili sözsüz olur
Dil
söz tutur ki, söz deyə?
Eşq
baxışla axıdılır
Bir
ürəkdən, bir ürəyə.
Ona
görə də bu dərd onda sevgilisinə qovuşmaq
üçün dəryaları coşduran, dünyanı məhvərində
qoparan, sadə, səmimi, eyni zamanda təsirli vüsal
harayına çevrilir:
Salam
sənə, qaşı yayım,
Bu
dünyada yoxdur tayın.
Gözlərimi
yaş tutubdur,
Razı
olma, mən ağlayım.
Sən
hamıdan göyçəyimsən,
Yer
üzünə bəzəyimsən,
Təkcə
sənsən məhəbbətim,
Əzəl
arzum, diləyimsən.
Abay
Kunanbayevin həyatından məlumdur ki, o, iki oğul itirib, bu
itki onun həyatında sağalmaz yaraya çevrilib. Şair
böyük oğlu Əbişin ölümü ilə
bağlı kədərli duyğularını bir neçə
şeirində ifadə edib, bu acı qismətin
doğurduğu qəlb harayını aşağıdakı
şəkildə qələmə alıb.
İlahi,
ilahi mənə nə qədər
Acı
gözyaşını rəva bilmisən...
Əbədi
yaş qurub qəlb otağında
De
niyə çox gördün Əbişi mənə?
Sinəmdə
qövr edən dərdi, kədəri,
Qoy
açım, söyləyim eşitsin cahan:
Zülmətdə
gəzirəm haçandan bəri,
Günəş
də əbədi köçüb dünyadan.
“İsgəndər”
poeması tarixi şəxsiyyət olan Makedoniyalı İsgəndərin
adı ilə bağlansa da, onun həyatının müəyyən
fraqmentlərini özündə əks etdirsə də, əsərdə
qoyulan problem İsgəndərin həyatının və
hakimiyyətinin hər hansı dəqiq, konkret faktları ilə
bağlanmır, humanizm və insanpərvərliyin təbliği,
müharibə dəhşətləri, nahaq qan tökmək,
istila, qarət və s. etiraz ümumi səciyyədə
poemanın mərkəzində dayanır. Düzdür, əsərin
əvvəlində tarixilik müəyyən dərəcədə
gözlənilib. Belə ki, müəllif əsərdə
İsgəndərin atası şah Filippin ölümü, 21
yaşlı İsgəndərin hakimiyyətə gəlməsi,
imperiya yaratması, müəllimi Aristotelin ona məsləhətçi
olması və s. halları göstərməklə tarixilik
prinsiplərinə əməl edib və əsərdəki
ideyanı qabartmaqdan ötrü bunlardan ustalıqla istifadə
edib. Bu mənada Şərq və Qərbdə məşhur
olan İsgəndərin obraz kimi seçilməsi də təsadüfi
yox, məqsədli xarakter daşıyır. Abay Kunanbayev əsərin
əvvəlində İsgəndəri belə xarakterizə
edir:
İsgəndəri
heç zaman unutmamış bu dünya
Ona
şahlıq tacını verib Makedoniya
Şah
Filippin övladı-İsgəndərin şöhrəti
Yayılmış
bu cahana, çatıb ulduza, aya.
Tutduqca
ölkələri, artdı nəfsi, tamahı
Qələbəylə,
zəfərlə o açdı hər sabahı
Yaltaqlar
onun haqda hər tərəfə yaydılar:
“İsgəndər
şahlar şahı, yer üzünün allahı”.
Əsərin
məzmunu belədir ki, ölkələr fəth edən
İsgəndər öz ordusu ilə bir gün zəmiyə,
yaşıllığa həsrət susuz bir səhrada
susuzluqdan əziyyət çəkir və su arzusu ilə
Allaha üz tutur. İsgəndərin atı susuzluqdan
ölür. Bu zaman qəribə bir hadisə baş verir.
İsgəndərin “gözündə şəfəq seli” əmələ
gəlir. Həmin sel “şəffaf ləpəli çaya”
dönür. Hamı bu sudan doyunca içir. Var-dövlət hərisi
olan İsgəndər yeni sərvətlər ələ
keçirmək məqsədi ilə çayın mənbəyinə
doğru getməyi əmr edir:
Mənbəyində
bulağın yəqin varlı ölkə var
Ellərini
soyarıq, bizə təslim olarlar.
Sərvətini
çaparıq, dönərik evimizə,
Qılınclı
şöhrətimiz bir də ərzə səs salar.
Çayın
mənbəyinə çatan İsgəndər bu
çayın qorxunc dağda yerləşən qızıl
qapılı mağaradan axdığını görür.
Qapını döyüb: “aç”- desə də, bura “Allah
qapısıdır, açmağa cəhd eyləmə”- deyə
ona cavab verirlər. Lakin bunu dərk etməyən İsgəndərin
təkəbbürlüyünü,
lovğalığını, mənəm-mənəmliyini
görəndən sonra qapı arxasından ağ parçaya
bükülmüş bir göz çanağını (kəllə
sümüyü) pay kimi qabağına atırlar. Tərəzi
gətirib bir gözünə qızıl, o biri gözünə
sümüyü qoysalar da sümük qızıldan
ağır gəlir. Qəzəblənən İsgəndər
tərəzinin qızıl gözünü taya
hündürlükdə qızılla doldursa da əvvəlki
vəziyyət dəyişməz olaraq qalır:
Heyran
qalmış İsgəndər sual verdi alimə
“Görünür
çox az qızıl keçirmişəm əlimə”,
Sümük
ağırlığında sərvətim yoxdu mənim.
Nəylə
çəkək sümüyü? Bu sirri deyək kimə?”
Aristotel
yerdən bir ovuc torpaq götürərək
çanağın gözlərini doldurur və tərəzidə
olan sümük sanki yüngülləşərək
yuxarı qalxır. Əhvalatı bu cür tamamladıqdan
sonra müəllif acgözlüyün, mənəmliyin,
şöhrət əsiri olmağın və s. acı nəticələrindən
danışır və öz ideyalarını qabardaraq
insanları vicdan, namus, ləyaqət yoluna səsləyir:
Ömür
elə qısadır, sanki əl edib gedir,
Səadət
ildırım tək gəlib yanından ötür.
Vicdanını,
namusu mal kimi satmısansa
Sənin
işin, şöhrətin nifrət gölündə itir.
Sevər-özünü
öysün o kəs ki, heç nə qanmaz
Pul
ilə heç bir zaman mərifət almaq olmaz.
Öz
qədri-qiymətindən nə lazım danışasan?
Varsa
münəvvərliyin, işıq zülmətdə qalmaz!
“Masqud”
poeması ibrətamiz və əxlaqi-didaktik görüşlər
fonunda ağıl, tale, aqibət və nəfs problemlərinə
şairin orijinal baxışlarını özündə əks
etdirən maraqlı əsərlərdən biridir. Şair
insan idrakını şəxsiyyət, cəmiyyət və məhəbbətin
əsası hesab edir, ağılsızlığın
ağıla hakimliyini cəmiyyət üçün faciə
kimi qiymətləndirir. Poemada hadisələr Haran Rəşidin
hakim olduğu Bağdad şəhərində baş verir.
Masqud adlı gənc oğlan yolla keçərkən bir
quldurun qoca kişini qarət etdiyini görür və ona
kömək etmək məqsədilə atını ora
sürür. Quldur əlindəki bıçaqla Masqudu
yaralayıb qaçır. Qoca kişi (xeyirxah Xıdır)
onun sübh çağı qədim bir sərdabənin həyətinə
gəlməsini xahiş edir. Masqud ora gəlir və qoca
kişi sərdabənin həyətində üç rəngli
- ağ, sarı və qırmızı meyvəsi olan
ağacı göstərərək, ona yalnız istədiyi rəngdən
olan bir meyvə seçməsini bildirir. Məlum olur ki, ağ
meyvə ağlı, sarı meyvə var-dövləti,
qırmızı meyvə isə qadınların məhəbbətini
artıracaq sehrli qüvvəyə malikdir. Masqud
qırmızı rəngli meyvəni seçir və
seçimini belə izah edir:
Belə
isə, seçəndə üç meyvədən birini
Qadın
eşqi deyilmi ən dadlısı, şirini?
Hökm
eyləyən qadındır, yarısına dünyanın,
Hansı
hədiyyə verər məhəbbətin yerini?
Masqud
qısa müddətdən sonra vəzir təyin olunur. Yuxuda
o, qoca Xıdırı görür. Xıdır ona bildirir ki,
zəhərli yağış yağacaq. Kim
yağışın qarışdığı suyu içsə
dəli olacaq. Ona görə bir həftəlik su ehtiyatı
götürmək lazımdır ki, zəhərli su içib
ağlını itirməyəsən. Masqud bu yuxunu şaha
danışır. Onlar ehtiyat olaraq su götürürlər.
Yağış yağır. İnsanlar yağışlı
sudan içib ağıllarını itirirlər. Şah və
vəzir bazara çıxırlar. Ağılsız insanlar
onları dəli adlandırıb öldürmək istəyirlər.Onlar
məcburi çarə kimi zəhərli sudan içib dəlilərə
qoşulmaq yolunu seçirlər. Bundan sonra dəli cəmiyyət
onları müdrik hesab edib qarşılarında səcdə
edir.
Müəllif
burada üç əsas prinsipin - qüdrət, dövlət
və məhəbbətin hansının cəmiyyət
üçün vacibliyi məsələsinə toxunur. Və
məhəbbət seçiminin bu cür sonluğunu göstərməklə,
əslində A.Kunanbayevin problemin kompleks yanaşmada təsdiqinə
işarəsini bildirir. Lakin bütün bunlarla yanaşı,
müəllifin konkret yanaşmasında normal cəmiyyətin əsasında
normal düşüncənin saxlanılması, ağlın təntənəsinin
vacibliyi, insanların xoşbəxtliyinin əsasında
ağlın dayanması və s. məsələlər
özünə yer tapır.
Şərq
nağıl motivləri əsasında qələmə
alınan “Əzim haqqında nağıl” poeması gənc rəssam
Əzimin sərgüzəştləri ilə
bağlıdır. Əzim rəssamlığı atası
Mustafadan öyrənir. Atasının ölümündən
sonra zəhməti ilə pul qazanıb ehtiyaclarını
ödəyə bilir:
Əzim
rəssamlığa göstərib həvəs,
Aldı
atasından mükəmməl bir dərs.
Mustafa
öləndə onun oğlunu
Ehtiyac
içində görmədi bir kəs.
Əzimin
öz halal zəhməti ilə məşğul olduğu vaxt
ona bir qoca yaxınlaşır. Əzimə misi qızıl
etməyi öyrədən bu qoca kimyagərin onu sərxoş
edərək oğurlayıb dərya içərisində
dinini dəyişmək - atəşpərəst etmək istəyi,
əjdaha və cinlərin yerləşdiyi dağda Əzimi
ölümlə üz-üzə saxlaması və s. hiylə
, xəyanət və pisliyin nəticəsi kimi göstərilir.
Müəllif Əzimin simasında zəhmətsevərliyi,
insani hissləri, dözümü, əqidə dönməzliyini,
yurd sevgisini və s. bədii boyalarla nümayiş etdirir və
yüksək tərzdə oxucuya çatdıra bilir.
Elman Quliyev
filologiya üzrə elmlər
doktoru, professor
Xalq cəbhəsi.- 2019.- 27 iyul. S.
5.