Dənizdən güc
alar yeli Gürgənin...
Məxtumqulu Fəraqi - XVIII əsr türkmən realist ədəbiyyatının banisi
1-ci yazı
Məxtumqulu Fəraqi (1730 (31) - 1780) XVIII əsr türkmən realist ədəbiyyatının banisi, böyük mütəfəkkir şairi, mövzu və formasına görə yeni ədəbiyyatın yaradıcısı kimi şöhrət qazanıb. Məxtumqulu Fəraqi 1730-cu ildə şair ailəsində anadan olub. Məxtumqulu şairin adıdır. Lakin bununla yanaşı şeirləri Məxdumqulu, Maxdımqulu, Maxtımqulu, Məhtimqulu adı ilə də çap olunub. Fəraqi isə şairin təxəllüsüdür. O, mənşə etibarilə Ətrək bölgəsində yaşayan Gərgəz tayfasına mənsubdur. Şeirlərinin birində səslənən “əsli gərgəz, yurdu Ətrək” ifadələrində Fəraqinin tayfa mənsubiyyətinə tam aydınlıq gəlir. M.Fəraqinin uşaqlığı saf və mənzərəli təbiətə malik Gürgəndə keçib. M.Fəraqi Gürgənin füsunkar təbiətini belə təsvir edir:
Önündə uca dağ, başında duman,
Dənizdən güc alar yeli Gürgənin,
Buludlar oynayar, çaylar kükrəyər,
Axar boz, bulanıq seli Gürgənin.
Onun atası Dövlətməmməd Azadi (1695-1760) klassik türkmən ədəbiyyatının tanınmış şəxslərindən biri olub. O, “Behiştnamə” və “Vəzi-Azadi” adlı iki məşhur poemasında dini və əxlaqi görüşlərini geniş təbliğ edib. M.Fəraqi ilk olaraq atasının işlədiyi məktəbdə oxuyub və ondan dərs alıb. O, təhsilini başa vurduqdan sonra təsərrüfat işlərində çalışıb. Bir müddət məşğuliyyətini zərgərlik sahəsində davam etdirib. Lakin M.Fəraqinin oxumağa olan böyük həvəsi onu mədrəsə təhsili almağa sövq edib. O, əvvəlcə Buxara, sonra isə Xivə şəhər mədrəsəsində təhsil alıb. Bu mədrəsələrdə onun hansı tarixlərdə oxuduğu dəqiq bilinmir. Lakin yaradıcılığından məlumdur ki, o, yüksək təlim-tərbiyə keyfiyyətinə görə seçilən Xivə şəhərinin “Şirqazı” mədrəsəsində üç il oxuyub və təhsilini tamamladıqdan sonra doğma elinə qayıdıb.
Qonaq olub üç il yedim
duzunu,
Gedirəm, əlvida, gözəl
“Şirqazı”!
Sevdim sərt qışını,
gülgün yazını
Gedirəm, əlvida, gözəl
“Şirqazı”!
Haqqın
dərgahına bağlıdır
belim,
Səndə təlim aldım,
açıldı dilim,
Yolumu gözləyir elatım-elim,
Gedirəm, əlvida, gözəl
“Şirqazı”!
Məxtumqulu Fəraqinin həyatı
daha çox mübarizə, kədər
və möhnət içində keçib. Onun Mənli adında bir qızı sevməsinə
baxmayaraq qızın atası Məxtumqulunun kasıblığına görə
bu sevgi qarşısında sədd
çəkib, qızını
varlı bir oğlana verib:
Ayrıldım qönçə gülümdən,
O saçları sünbülümdən,
Xoş avazlı bülbülümdən,
Şirin
göftardan ayrıldım.
Dağları var, başı
çənli,
Buz bulaqlı, tər çəmənli Eli-Göklən,
adı
Mənli
Nazlı dildardan ayrıldım.
Bundan sonra Fəraqi dul qadınla evlənib və bu qadından 2 oğlu olub. Lakin şairin hər iki oğlu
uşaq yaşlarında
vəfat edib. Şair oğlanlarının
ölümündən təsirlənərək
“bəxtini qara”, “ciyərini para-para”, “ürəyini yara” edən bu dərdin
ağırlığını və dözülməzliyini
şeirlərinin birində
belə ifadə edir:
Sorağında gözüm giryan,
Edərəm naleyi-əfqan
Oğul
dərdi məni hər an
Sərgərdan, avara etdi.
Məxtumqulu Fəraqi türkmən
tayfalarının birliyi
uğrunda mübarizə
aparıb, bu məqsədlə danışıqlar
aparmaq üçün
bir sıra ölkələrə səyahət
edib. Onun Hindistana getmək naminə atasından icazə istəməsi, əfqan hökmdarı Əhməd şahla görüşmək arzusu,
türkmənlərin görkəmli
siyasi xadimi Çovdur xanla danışıqlar aparması
bilavasitə türkmən
xalqını yadelli təcavüzlərdən qorumaq
və xalqın birliyini təmin etmək məqsədi daşıyırdı. Şairin
istər Əhməd şaha, istərsə də Çovdur xana ithaf etdiyi
şeirlərində xalq
birliyi, vətənpərvərlik
ideyası əsas yer tutur. M.Fəraqi
müxtəlif dövrlərdə
Nadir şaha (1746) və
Xivədə Nurəli
xana (1767) qarşı
türkmənlərin qaldırdığı
üsyanlarda iştirak
edib. M.Fəraqinin qardaşları da türkmən xalqının
birliyi, azadlığı
uğrunda mübarizənin
önündə gedib
və canlarını
bu yolda fəda ediblər. Qardaşlarının vaxtsız
itkisinin şairdə doğurduğu acı təəssüratlar “Gəlmədi”
şeirində öz əksini belə tapr:
Xəbərsiz, ətərsiz getdi
Abdulla,
Hamı
gedib-gəldi, bunlar gəlmədi,
Məmmədsəfa getdi köməkləşməyə,
Yola salan gəldi, bunlar gəlmədi.
M.Fəraqinin iranlılara qarşı
mübarizə dəstələrində
iştirak etməsi və əsir düşməsi bir sıra mənbələrdə
təsdiqlənir. Tale elə
gətirib ki, M.Fəraqi ölkə daxili siyasi proseslərin
gərginliyi ucbatından
müəyyən zamanlarda
doğma vətənindən
kənarda yaşayıb.
M.Fəraqi 1780-ci ildə vəfat
edib, Şimali Xorasanın Ağ Toğay ərazisində yerləşən qəbirstanlıqda
atası Dövlətməmməd
Azadinin məzarı yanında dəfn olunub.
Xalq və klassik şeir ənənələri
zəminində inkişaf
edən XVIII əsr türkmən ədəbiyyatı
(Dövlətməmməd Azadi
və Nurmühəmməd
Qərib Əndəlibin
simasında) Məxtumqulu
Fəraqi yaradıcılığı
ilə yeni tarixi inkişaf mərhələsinə qədəm
qoyub. Məxtumqulu
XVIII əsr klassik türkmən ədəbiyyatında
realist şeirin əsasını
qoyub. Tədqiqatçılar
haqlı olaraq onun sənətinin realist təsvir üsulu və dil-üslub xüsusiyyətlərinə görə
M.P.Vaqif və A.S.Puşkin yaradıcılığı
ilə müqayisə
edirlər.
Nəticə etibarı ilə
demək olar ki, M.P.Vaqif Azərbaycan
ədəbiyyatında, A.S.Puşkin
rus ədəbiyyatında
kimdirsə, müəyyən
istisnalar nəzərə
alınmazsa Məxtumqulu
da türkmən ədəbiyyatında eyni
funksiyanı yerinə
yetirən görkəmli
sənətkardır.
M.Fəraqi yaradıcılığı əsasən türkmən
həyatı ilə bağlıdır. Bu sənətdə
türkmən xalqının
həyat tərzi, məişəti, dünyagörüşü
və s.cəhətlər
öz əksini tapa bilib. Onun
sənəti geniş
mövzu dairəsi ilə seçilir. M.Fəraqinin ictimai-siyasi, fəlsəfi, məhəbbət,
didaktik, tərcümeyi-hal
xarakterli və s. şeirlərində türkmən
xalqının həyatı
və tarixi ilə tanış olmaqla bərabər həm də bu xalqın mənəvi-əxlaqi, psixoloji
düşüncəsinin səviyyəsini
də müəyyənləşdirmək
mümkündür.
M.Fəraqinin həyatı XVIII əsr
türkmən ictimai-siyasi
proseslərinin ən gərgin və acınacaqlı dövrünə
təsadüf edir. Tayfa və feodal
çəkişmələrinin, ölkələrarası müharibələrin
türkmən xalqının
həyatına vurduğu
ağır zərbələr
bir vətəndaş
kimi Məxtumqulunu narahat edib, onun
qəlbini ağrıdıb,
yaradıcılığında bir haray, etiraz
motivinə çevrilib.
Şairin ictimai-siyasi şeirlərində əsas
hədəf və tənqid obyekti zəmanə eybəcərlikləridir.
Haray, dostlar, ömür-gün
Keçdi, deyib ağlaram.
Ağlım getdi başımdan
Çaşdı, deyib ağlaram.
Tərs
dövran etdi zaman,
Gəzir
dillərdə yalan,
Zülm,
nifaq, ey cahan,
Coşdu,
deyib ağlaram.
Buna görə də şair şərin xeyrə, əyrinin düzə, gücün haqqa qalib gəldiyi
cəmiyyətə qarşı
barışmaz mövqedə
dayanır. Zəmanədə
yaxşı ilə pisin bir-birinə qarışmasını heç
cür qəbul etməyən Məxtumqulu
bunlara qarşı etiraz səsini ucaldır:
Dərd
görmüşəm diyarımdan,
dövrümdən,
Xeyir hansı, ehsan hansı bilinməz.
Zalımların cəfasından, cövründən,
İslam
hansı, iman hansı bilinməz.
Məxtumqulu, can mehmandır, bədən
leş,
Pisə
pis ol, mərd
igidə de qardaş,
Bu əyyamda baş ayaqdır, ayaq baş,
Yaxşı hansı, yaman hansı bilinməz.
Həyatından məlumdur ki, Məxtumqulu mənsub olduğu doğma xalqının azad, xoşbəxt, müstəqil
olması naminə əlinə silah alaraq mübarizə meydanlarına atılıb,
vətənini müdafiə
edib, qəsbkarlara qarşı ölüm-dirim
savaşına girməkdən
çəkinməyib. Ümumiyyətlə,
şairin yaradıcılığında
müharibə və daxili çəkişmələr
kəskin şəkildə
pislənilir. Ölkəsinin,
xalqının müharibə
fəlakəti ilə
üzləşməsi nəticəsində
kənd və şəhərlərin xarabazara
çevrilməsi, insan
talelərinin faciələrə
düçar olması
hallarının tənqidi
Məxtumqulu lirikasında
geniş yer alır. Şair vətənin düşmən
tapdağı altında
olması, soydaşlarının
yurdlarından dərbədər
düşməsi ilə
bağlı təəssüfləri
poetik fikrin ən təsirli ifadəsində özünə
yer tapır:
Mərd
igidlər düşdü
eldən dərbədər,
Kimə
ağız açsın
indi bu ellər,
Hanı
bizim o gül, çəmən, bülbüllər,
Gözlərimi örtən qana
neyləyim?
Əsir
gördüm qələmi
mən, sözü mən,
Gurlayır qul dolu bazar səhərdən.
El namusu hanı?
Geyib ruh kəfən
İnlər tənha, gəlib
cana, neyləyim?
Müharibələr, feodal qarşıdurmaları nəticəsində
M.Fəraqi də vətəndən didərgin
düşüb və
bir müddət vətən həsrəti
ilə qürbətdə
acınacaqlı həyat
yaşayıb. Şair
cəhənnəm əzablı
qürbətdə “namərdə,
zalıma möhtac olmamaq”, “əslinə qovuşmaq” naminə güc və qüvvət payı almaq üçün tanrıya üz tutur:
Kərəm eylə, yarəb,
qüdrətli sübhan,
Qərib-qəmgin keçən halıma
mənim
Özüm peşimanam, ağlım
da heyran,
Başımdakı
qeylü-qalıma mənim.
M.Fəraqi
“Ceyhun ilə bəhri Xəzər” arasında yaşayan,
özünün tarix və mədəniyyətini yaradan
türkmənlərin bu günkü həyat tərzi, gələcək
arzularını özündə əks etdirən silsilə
şeirlərində sevgi yanğısı dolu hisslərinin tərənnümü
dayanır. Bu şeirlərin bir çoxunda şairin romantik
duyğuları diqqəti daha çox cəlb edir. Belə ki,
daim müharibə və tayfa davalarından gileylənən,
onlara etirazını bildirən Məxtumqulu bu qrup şeirlərində
türkmənlərin birliyindən,
qardaşlığından, xoş iqbalından, qəhrəmanlığından,
yurdunun gözəl mənzərələrindən və s.
ürək dolusu söhbət açır. Əslində bu
cür yanaşmasında şair xalqı ilə bağlı
özünün gələcək arzu, istək və
ümidlərinin bədii tərənnümünə meydan
verir:
Birləşib,
həmrəydir könüllər, başlar,
Qıy
vursa, əriyər torpaqlar, daşlar.
Bir
süfrəyə gələr çörəklər,
aşlar,
Qardaşlıqdır
xoş iqbalı türkmənin.
Qəmdən
uzaq olar, qəlbi dağlanmaz,
Yıxar
dağı-daşı, yolu bağlanmaz.
Başqa
bir elatda könlü saxlanmaz,
Maxdımqulu, susmaz dili türkmənin.
Elman Quliyev
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Xalq cəbhəsi.-2019.- 13-15 iyul.-
S.7.