Azərbaycan folkloru ingilisdilli qaynaqlarda

AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filolgiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vəfa İbrahimin monoqrafiyası (“Azərbaycan folklorunun ingilisdilli qaynaqlarda tədqiqi və tərcümə məsələləri”) elmi-kütləvi auditoriya üçün xüsusi əhəmiyyət daşıması baxımından diqqətimizi cəlb etdi. “Azərbaycan ədəbiyyatının xaricdə öyrənilməsi ilə bağlı ümumi icmal”da milli kimliyimizi dünya arenasına çıxarmaq üçün folklorumuz əsas mənbə olduğu vurğulanır. Bu baxımdan folklorumuzu bütün cəhətləriylə öyrənməli və təbliğ etməliyik. Eyni zamanda bunu bir həvəskar kimi deyil, peşəkar ixtisas sahibi kimi aparmağı bacarmalıyıq ki, dünya oxucuları bu təqdimatın diletant mövqeyi olmadığına, elmi baxışlara əsaslandığına inana bilsin. Elə buna görə də alim qaynaqlara müraciət edərək, Azərbaycanda çıxan bir çox əsərlərdə ingilisdilli mədəniyyətlə bağlı elmi əsərlərə və əhəmiyyətli baxışlara yer ayırır. Bu əsərlər Azərbaycan folklorunun xaricdə öyrənilməsini aydınlaşdıran mənbələrdir. Eyni zamanda müəllif qeyd edir ki, bu öyrənilmə ehtiyacı bizim ölkədə bir qədər gec başlayıb. Ancaq əsas odur ki, başlayıb və inkişaf etməkdədir. Bu əsərlərdən “Azərbaycan ədəbiyyatı ingilis alimlərinin əsərlərində”, Ə.Ağayevin “Nizami və dünya ədəbiyyatı”, İ.Rəhimovun “C.Q.Bayronun “Şərq poemaları”nda şərq sözləri”, Ə.Rzayevin “İngilis poeziyasının Azərbaycan dilinə tərcümə məsələləri” (Bayronun “Şərq poemaları”nın materialları əsasında), S.Məmmədovanın “Qərbi Avropa şərqşünaslığında XIV-XV əsr Azərbaycan poeziyasının öyrənilməsi tarixindən” tədqiqatlarına diqqət çəkən alimin bu araşdırmaçıların yazılı və şifahi ədəbiyyatımızın tarixdə öyrənilməsinə tətbiqi baxımından yanaşması çox əhəmiyyətli hadisədir.

Tədqiqatçı alim qeyd edir ki, XX əsrin 80-ci illərindən ədəbiyyatımızın xaricdə - Avropada və ingilisdili qaynaqlarda öyrənilməsi geniş vüsət alıb. Eyni zamanda müəllif folklor və ədəbiyyatımızın hansı ölkələrdə öyrənilməsini konkretləşdirərək praktiki vəsaitləri elmi ictimaiyyətə təqdim edir. O, göstərir ki, “R.İsmayılovun “Dostluq telləri” araşdırması Azərbaycan-Fransa ədəbi əlaqələrini geniş şəkildə araşdırır. Alim bu fikirlərini sabit tezisə çevirmək baxımından həmin tədqiqatda araşdırılan örnəkləri, klassikləri, xalq dastanlarımızı və “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsini necə yüksək səviyyədə öyrənilməsini diqqətə çatdırır. Bundan başqa N.Axundovun “Azərbaycan sovet ədəbiyyatı xaricdə”, İ.Arzumanlının “Nizami yaradıılığı ingilisdilli ədəbiyyatşünaslıqda”, “Mürafiə vəkilləri ingilis dilində”, A.Həsənovanın “Kitabi-Dədə Qorqud ingilidilli qaynaqlarda” və bu kimi tədqiqatlar ingilis-Azərbaycan kontekstində öyrənilirsə, Z.Ağayevin “Azərbaycan mövzusu və ədəbiyyatı Amerika Birləşmiş ştatlarında” tədqiqatı ilə ABŞ-Azərbaycan ədəbi əlaqələri araşdırılır. Bundan əlavə S.Tağızadənin “Rus və Avropa nəşri M.F.Axundov haqqında” araşdırmasında bir baxımdan rus-Azərbaycan ədəbi əlaqələri işarələnirsə, Y.Mürşüdovun “Alman dilində atalar sözləri və məsəllər, və onların Azərbaycan, ingiis və rus dilində qarşılıqları” araşdırması ilə əsas etibarlə alman-Azərbaycan ədəbi əlaqələri araşdırılır, eyni zamanda bu kontekst daxilində dünya folklorunun invarintı qəlibləri və paradiqmaları diqqətə çatdırılır. Tədqiqatçı eyni metodoloji ardıcıllığı əsas götürərək S.Məmmədovanın “Qərbi Avropa şərqşünasları Füzuli haqqında”, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi “Rus və Avropa nəşri” kimi əsərlərlə də eyni zamanda bütün Avropanı və ABŞ-Azərbaycan əlaqələri kontekstində də ingilisdilli qaynaq kimi ABŞ dövlətini məkan səviyyəsində işarələyir.

Tədqiqatçı alimin tədqiqat işinin elə ilk yarım başlıqda ölkəmiz üçün nə qədər mühüm səciyyə daşıdığını görmək üçün bu ədəbi əlaqələri, folklor və yazılı ədəbiyyat arasındakı ədəbi genezisi və tipoloji xüsusiyyətləri aşağıda qruplaşdırıb diqqətə çatdırmağa ehtiyac hiss etdik:

1. Azərbaycan-Fransa əlaqələri;

2. Azərbaycan-İngiltərə və yaxud Böyük Britaniya əlaqələri;

3. Azərbaycan-Rusiya əlaqələri;

4. Azərbaycan-Almaniya əlaqələri

5. Avropa ədəbi əlaqələri konteksti;

6.Qərbi-Avropa ədəbi əlaqələri konteksti.

Onu da qeyd edək ki, xarici dilləri - ingilis, alman, rus və s. peşəkar səviyyədə mənimsəyən alim bu tədqiqatda Avropa alimlərinin araşırmalarına da yer ayırıb, bu barədə məlumat verib. Elə göstərdiyimiz mənbəyə əsaslanan alim bu tədqiqatda qeyd olunan alimlərdən Ksavye de Planolun, A.Brelyemin, L.Melkov Sayyarın, A.Russonun, İ.L.Klerambolun, E.Bloşenin, F.Şarmuanın, F.D.Frenin, B.Dorinin, Edmanın, K.İtzenin, L.Şpisnaqelin, Anri Massenin, Barbiye de Meynarın, A.Silyerin, Lüsen Buanın, L.Bazenin, A.Dümanın məqalələrinin burada nəinki yer ayrılmasına, hətta qüsurlu cəhətlərinin də qeyd olunmasına diqqət çəkir.

Alim daha bir problem qaldıraraq qeyd edir ki, folklorumuzun ingilis dilinə tərcümə olunması yaxşı səviyyədə deyil. Bu da alimin folklorumuzun ingilis dilinə tərcümə tələbatında gələcəkdə mümkün iştirakından xəbər verir. Çünki problemi qaldırmaq o problemi həll etmək cəhdidir. Alim bundan sonra mövzunun tədqiqat tarixi kimi müxtəlif tədqiqatlara nəzər salır. Bunlardan bir qismi haqında alimin də qeyd etdiyi kimi yuxarıda epizodik şəkildə bilgi verilib. Araşdırmalardan A.Həsənovanın “Kitabi-Dədə Qorqud ingilisdilli mənbələrdə”, Ş.Xəlillinin “Azərbaycan-ingilis ədəbi əlaqələri”, L.Əliyevanın “Kitabi-Dədə Qorqud Amerika aliminin tədqiqatında”, S.Əliyevin “Dədə Qorqud kitabının ingilis dilinə P.Mirabl tərcüməsinin linqvistik poetik özəllikləri”, Ş.Balakişiyevin “Koroğlu” dastanı Avropada”, M.Soyegoyun “Koroğlu” dastanlarından bəzi şeirlərin XIX yüzillikdə Birləşmiş Krallıqda və ABŞ-da araşdırılması (müəlliflər, əsərləri və tərcümələri haqqında qısa qeydlər)” örnəklər verməklə alim ingilisdilli qaynaqlarda folklorumuzun necə öyrənilməsini çox ciddi şəkildə tədqiq edir. Eyni zamanda V.İbrahimova “Kitabi-Dədə Qorqud” və “ Koroğlu” dastanlarının bu araşdırmalar əsasında Avropada və ingilisdilli qaynaqlarda daha çox öyrənilməsini qeyd edir və göstərir ki, bu eposlarla müqayisədə folklorumuzun digər janr və örnəkləri çox az tədqiq olunub. Alim onu da göstərir ki, folklorumuzun digər nümunələri Avropada və ingilisdilli qaynaqlarda az öyrənildiyi üçün təbii olaraq Azərbaycan alimləri də bu istiqamətdə az araşdırma aparmışlar. Çünki ədəbiyyat və folklorumuzun az öyrənilməsi öyrənilməni öyrənən tədqiqatçılar üçün heç bir əsas vermir. Ancaq alim ingilisdilli qaynaqlarda folklorumuzun Avropa xalqlarının folklor örnəkləri ilə paralellərini, bənzərliklərini, bir sözlə tipologiyasını aparan tədqiqatçı alimləri də yaddan çıxarmayıb, onlar haqqında məlumat verib. Bu tədqiqatçılardan H.Araslı, M.Təhmasib, M.İbrahimov, M.Cəfərov, M.Seyidov, V.Vəliyev, P.Əfəndiyev, A.Nəbiyev, İ.Abbaslı, Q.Namazov, B.Abdulla, H.İsmayılovun və başqalarının adını çəkən alim, mövzunu məntiqi-anoloji səviyyədə əsaslandırmaq üçün konkret tədqiqatların adını çəkib, bunları əsaslandırır. Bu tədqiqatlardan çox əhəmiyyətli bir araşdırmanı – Ş.Xəlillinin “Azərbaycan və ingils folklorunda paralellər” əsərini öncə tədqiq edən alim, mövzunun dərindən öyrənilməsi baxımından əsərin mühüm əhəmiyyətini qeyd edir. Xüsusilə onu qeyd etmək istəyirik ki, alim bu əsərdə yalnız paralellər aparıldığını göstərmir, eyni zamanda bəzi folklor nümunələrimizin ingilis diinə tərcümə olunmasını elmi ictimaiyyətə təqdim edir. Bundan əlavə tədqiqatçı alim bu mövzunun öyrənilməsi baxımından folklor nümunələrimizin ingilis dilinə çevrilməsini məntiqi şəkildə mühüm istiqamət olaraq əsaslandırır. Çünki bu artıq milli-ideoloji prioritet isiqamətləri müəyyən edir, folklorumuzun dünyada təbliğ olunmasıyla millik kimliyimizin tanıdılmasını ciddi şəkildə əsaslandıra bilir.

Tədqiqatçı bu istiqaməti müəyyənləşdirməklə qalmır, eyni zamanda bu sahədə aparılan araşdırmaları, görülən əhəmiyyətli işləri qeyd etməyə çalışır. O, Ə.Hacıyeva və A.Hacıyevanın çap etdirdikləri “İngils-Azərbaycan dillərində alqış və qarğışların müxtəsər lüğəti” kitabını örnək olaraq təqdim edir. Alim peşəkar mütəxəssis kimi eyni zamanda kitabın nöqsanlı tərəflərini də konkret nümunələrlə tədqiq edib, gələcəkdə bunların düzəldilməsi üçün faydalı tövsiyələr verir.

V.İbrahimova folklorumuzun ingilisdilli qaynaqlarda tədqiqi, xüsusilə də tərcüməsi baxımından İ.Rəhimov, X.Əhmədovanın tərtib etdiyi “Azərbaycanca-ingiliscə, ingiliscə-azərbaycanca frazeoloji lüğət” kitabını da öyrənməyin vacibliyini qeyd edir. Hətta kitabda frazeoloji birləşmələrdən başqa 400-ə yaxın atalar sözünün də verilməsini göstərir.

Vəfa xanım bu istiqamətdə görülən uğurlu işlərdən biri kimi 1969-cu ildə Moskvada çap olunmuş “Azerbaijanian Poetry” (“Аzərbаy¬cаn poeziya antologiyası”) kitabına da ayrıca diqqət çəkir. Çünki bu kitabda klassik və o dövrün müasir poeziyasına aid olan sənətkarlardan Q.Təbrizi, M.Gəncəvi, X.Şirvani, N.Gəncəvi, İ.Həsənoğlu, İ.Nəsimi, Ş.İ.Xətai, M.Füzuli, Q.Təbrizi, S.Təbrizi, M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, Q.Zakir, Heyran xanım, M.Ş.Vazeh, M.F.Axundov, X.Natəvan, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, A.Səhhət, M.Ə.Möcüz, H.K.Sanılı, H.Cavid, A.Şaiq, Ə.Vahid, M.Müşfiq, S.Vurğun, O.Sarıvəlli, S.Rüstəm, M.Rahim, R.Rzanın və başqa müasir şairlərin ingilis dilnə tərcümə olunmuş şeirlərinin toplandığını qaynaq olaraq göstərir. Onu da qeyd edək ki, alimin diqqət çəkdiyi bu mənbə xüsusilə yazılı ədəbiyyatın klassik və müasir-ənənəvi dövrünü araşdıran tədqiqatçılar üçün çox qiymətli mənbədir.

Tədqiqatçı alimin uğurlu işlərindən bir hissəsi də odur ki, monoqrafiyanın adından göründüyü kimi müəllifin mövzusu “Azərbaycan folklorunun ingilisdili qaynaqlarda öyrəniməsi və tərcümə məsələləri” olsa belə, müəllif yeni bir kontekstdə folklorla bağlı eyni mənbədə rast gəldiyi yazılı ədəbiyyat örnəklərinə də bir mütəxəssis kimi toxunur və yeni araşdırmaçılar üçün, hətta yazılı ədəbiyyat əhatəsində də yeni imkanlar açır.

Atif İslamzadə

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 15 mart.- S.14.