İrəvan xanlığının iqtisadiyyatı

6-cı yazı

P.Zubov da əsərində Kartli-Kaxetiyadan İrəvan xanlığına gələn və Naxçıvan xanlığına gedən bəzi yollar və onların yararlı olması və məsafəsi haqqında maraqlı məlumat vermişdir. Onun verdiyi məlumata görə, rusların əlində olan Cəlaloğlu qalasından İrəvana üç yol vardı. Onlardan biri Gümrüdən, ikincisi Dilican dərəsindən, üçüncüsü isə Abaran çayının sahili boyunca keçməklə İrəvan şəhərinə istiqamət götürmüşdü. Birinci yol daha rahat idi və uzunluğu 200 verstə bərabər idi. İkinci yol yay fəslində istifadəyə daha yararlı idi. Üçüncü yol isə nisbətən qısa olmaqla ilin əksəriyyət günlərində istifadə etmək olardı. Onun uzunluğu 110 verstə bərabər idi. Bütün bu yollar birləşmiş halda vadi boyunca istiqamət götürərək enişi düz və yoxuşu çətin olan iri Bozabdal dağından keçməklə davam edirdi. Axırıncı yol Qışlaq kəndindən Pəmbək dərəsinə dönərək dağlar arası ilə, böyük hissəsi Abaran çayı boyunca keçir. Əştərək kəndindən daşlı, düz vadi ilə istiqamət götürərək Eçmiədzindən keçməklə İrəvan şəhərinə gedir. İrəvana yol isə Zəngi çayı üzərindəki körpüdən keçirdi. Daha sonra müəllif İrəvandan Naxçıvana gedən yol haqqında məlumat vermişdi. Onun yazdığına görə, İrəvan şəhərindən Naxçıvana 132 verstdir. Bu yol İrəvan şəhərindən Arazın şimal sahili böyunca istiqamət götürərək Naxçıvana gedir. Dəvəli kəndinə qədər yol vadi boyunca istiqamət götürərək Araz çayının sol sahilinə tökülən çoxlu xırda çaylardan keçirdi. Dəvəli kəndindən Naxçıvana qədər yol Qafqaz sıra dağlarının cənub ətəklərini təşkil edən dağlardan, Naxçıvan xanlığının sərhəddində isə Arpa çayını və ona tökülən xırda çaylardan keçirdi.

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elçin Qarayevin İrəvan xanlığı ilə bağlı araşdırmasında bildirilir ki, İrəvan xanlığından Osmanlı dövlətinə və Azərbaycanın şimal xanlıqlarına istiqamətlənmiş karvan yolları haqqında 1829-1832-ci illərdə keçirilən kameral təsvirdə ətraflı məlumat verilmişdir. Kameral təsvirdə göstərilən yollar aşağıdakılardır:

1. Gümrü-Məsdərə-Sərdarabad-Eçmiədzin-İrəvan-Naxçıvan-Ordubad;

2. Sərdarabad-Cəfərağa kənd-Bəyayazid paşalığı;

3. Sərdarabad-Qulp-Araz sahili ilə Kağızman-Ərzurum;

4. İrəvan- keçmiş Qarabağ xanlığının sərhəddinə qədər. Bu yolun uzunluğu 161 verstdir;

5. İrəvan-Eçmiədzin-Qars. Bu yol Qızılkilsə və Qoşavəng kəndlərindən keçirdi.

Ticarət dövlətin xəzinəsinə böyük gəlir gətirdiyindən İrəvan xanları bu sahəni əllərində cəmləşdirmişdi. Xanlar ticarətə böyük sərmayə yatırırdı. Ticarətdən gələn gəlir hesabına hərəmxana, saray xidmətçiləri və qoşun saxlanılırdı. İrəvan xanları daha varlı tacirlərin şəriki idilər. XVIII əsrin 80-ci illərin əvvəllərində İrəvan xanı Hüseynəli xanın (1759-1783) Xoy xanı Əhməd xan Dünbülüyə göndərdiyi məktubu buna misal göstərmək olar. Xan məktubunda şəriki tacir Hacı Hadinin Bağdad şəhərindən mal gətirdiyini, malın xeyli hissəsinin satıldığını, qalan hissəsinin hil və qəhvənin isə Xoya göndərildiyini və onun satılmasında Hacı Hadinin adamlarına köməklik göstərilməsini Əhməd xandan xahiş edirdi. Həmçinin xanlığın xan titulu daşıyan nüfuzlu adamları da ticarətlə maraqlanırdı. Onlar «sərdardan ibrət götürərək tacirləri pulla təmin edir, onları himayəyə alırdılar». İrəvanda ona qədər belələri yaşayırdı və onlar hər il ticarətə 3 min tümən pul sərf edirdi. Mirzə, bəy və digər məmurlar da gəlirlərini artırmaq məqsədilə İrəvan bazarında pul xərcləyir və xeyli qazanc götürürdülər.

İrəvan xanlığında başlıca ticarət mərkəzi İrəvan şəhəri idi. Burada həm daxili, həm də xarici ticarət güclü inkişaf etmişdi. Şəhərin əlverişli mövqedə yerləşməsi ticarətin inkişafına lazımi şəraət yaratmışdı. 1827-ci il oktyabrın 3-də general Paskeviç knyaz Mixail Pavloviçə ünvanladığı məktubunda İrəvan şəhərinin regionun ticarət münasibətlərində böyük rolundan bəhs edərək yazırdı: «İrəvan alındıqdan sonra şəhər tamamilə dağıdılıb. Lakin evlərin dağılması vacib deyil. İmperatorumuzun idarəçiliyi sayəsində əhali tezliklə varlanacaq və yeni binalar tikiləcək. İrəvanın ən böyük əhəmiyyəti onun üç dövlətin əhatəsində yerləşməsidir. Onun İran və Osmanlı dövlətləri ilə çevik ticarəti bizə görünməmiş qazanc gətirəcək».

İrəvan şəhəri müxtəlif ölkə və xanlıqlardan gəlmiş tacirlərlə dolu olardı. Şəhər anbarlarında müxtəlif ölkələrdən gətirilmiş çoxlu ticarət malları toplanmışdı. Burada İrandan və digər xanlıqlardan İrəvana xalça, şal, şəkər, qəhvə, nabat, şəkər tozu, xına, müxtəlif mis əşyalar, badam, albuxarı, mismar, yağ, bal, xurma, ipək, dəri, tünd boyaq, pambıq parça, kişmiş, noxud, nar və üzüm şirəsi, Kartli-Kaxetiyadan alma, armud, xurma, əncir, kişmiş, qoz, zoğal, badam və başqa meyvələr, Osmanlı dövlətindən isə müxtəlif növ parça, yağ, yun, zəy, marena, xarici çaxır, araq, yerli çaxır, bal, mum, qoz və müxtəlif meyvələr, tir, taxta və taxta piyalə və s. gətirilmiş mallar var idi.

İrəvan xanlığından da bir sıra ölkələrə müxtəlif çeşiddə ticarət malları ixrac edilirdi. Məsələn, İrəvandan Osmanlı dövlətinə duz, qənd, ipək, yun, pambıq parçalar, düyü, tütün, xam pambıq, koşenil, cürbəcür meyvə, Kartli- Kaxetiyaya duz, kişmiş, boyaq bitkisi koşenil, ipək, pambıq ixrac edilirdi. Xanlığın Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə ticarət dövriyyəsi daha geniş idi. İrəvan tacirləri böyük kapitala malik olduğundan, onlar İstambuldan, İran və Azərbaycan şəhərlərindən ticarət malları alaraq Tiflis bazarlarında nəğd pula satır və əvəzində alman və rus mallarını alırdılar. İrəvan şəhəri İran və Azərbaycandan Tiflisə və əksinə göndərilən ticarət mallarının anbarı hesab olunurdu. Hətta müharibələr belə ticarətə mane ola bilməmişdi. Birinci Rusiya-İran müharibəsi dövründə iki ölkə arasında ticarət əlaqələrinin davam etdirilməsi haqqındakı sənədlərdə bir sıra faktlara rast gəlmək mümkündür. 1808-ci ilin fevralın 8-də rus qoşunlarının baş komandanı qraf Qudoviç çara yazdığı məlumatında göstərirdi ki, «Hətta İrəvan tacirlərinin Tiflislə ticarət əlaqələri əvvəlki illərə nisbətən daha da artmış və irəvanlılar mallarla dolu karvanlarını inamla buraya yola salırdılar». General Tormasov və General Rtişşev də məktub və məlumatlarında müharibə olmasına baxmayaraq, İrəvanla Tiflis arasında ticarət əlaqələrinin davam etdiyini göstərirdilər.

İrəvan xanlığı işğal edildikdən sonra da İrəvanda ticarət işi dayanmamışdı. 1837-ci ildə İrəvan şəhərinin ticarət anbarlarında müxtəlif ölkələrdən gətirilmiş zəngin ticarət mallarının olması və onların dəyəri haqqında ətraflı məlumat vardır. Məlumata görə, İrəvan şəhərinə Rusiya və alman istehsalı olan çit parça, alman mahudu, qənd, qızıl boyaq, meyvə, kolenkor (pambıq parça növü), indiqo, pambıq parça, ləzgi mahudu, ipək, xalça, zəfəran gətirilirdi. Bütün bu malların ümumi dəyəri 168.200 rus gümüş rubluna bərabər idi. İrandan və Azərbaycanın ayrı-ayrı xanlıqlarından isə maya dəyəri 80 min rus gümüş rublu olan parça, kəşmir yaylığı, müxtəlif ipək parçalar, çadra, qadın geyimləri, rəngli keçə, Ost-hind kiseyi (nəzik şəffaf parça), ingilis çit parçası, ağ kolenkor, xorasan quzu dərisi, qənd, qəlyan tütünü, çubuq qəlyan və digər mallar gətirilirdi. Osmanlı dövlətindən mahud, kolenkor, atlas, Avropa ipək parçası və çiti, koşenil, rəngli şüşə, kətan, bal, güzgü, polad əşyaları idxal edilirdi. Bu malların ümumi dəyəri 10 min gümüş rubul qiymətində idi.

E.Qarayevin İrəvan xanlığı ilə bağlı araşdırmasında daha sonra bildirilir ki, İrəvan şəhərində xarici ticarətlə bərabər daxili ticarət də inkişaf etmişdi. Daxili ticarət əsasən, çoxunun eyni zamanda sənətkar emalatxanaları kimi fəaliyyət göstərdiyi dükanlarda aparılırdı. Bununla yanaşı sırf ticarət dükanları da var idi. Onlar böyük sahələri əhatə edən şəhər bazarlarında cəmləşmişdi. Bazarlardan əlavə, karvansaraların ətrafında, qalada və şəhərin müxtəlif hissələrində də dükanlar olurdu. İrəvan şəhərində karvansaraların ətrafında 252, ayrı-ayrı cərgələrdə 543, qalada 32, şəhərin «Təpəbaşı» məhəlləsində 4, «Şəhər» hissəsindəki məscid ətrafında 18, «Dəmirbulaq» məhəlləsində isə 2 dükan vardı. Bu dükanların ümumi sayı 851-ə çatırdı. Dükanlar müəyyən olunmuş muzdla şəhər əhalisinə icarəyə verilirdi.

İrəvan xanlığında kənd ticarəti də mövcud olmuşdu. Lakin bu sahə zəif inkişaf etmişdi. Bunun əsas səbəbi xanın bir sıra kənd təsərrüfatı mallarını inhisara alması ilə bağlı idi. Xanın fərmanına görə, kəndlilərin bazara çıxardığı pambıq və çəltiyin artıq hissəsi ona satılmalı idi. Əgər kimsə cəsarət edib bu məhsulları başqasına satardısa amansız təqib olunurdu. Xan tərəfindən bu məhsullara qiymət də təyin edilmişdi. Belə ki, pambığın bir xalvarı 80 gümüş rubla, çəltiyin xalvarı isə 6 gümüş rubla alınırdı. Ucuz satın alınmış mallar tacirlər vasitəsilə Kartli-Kaxetiya, İran və Osmanlı dövlətlərində satdırılaraq küllü miqdarda qazanc əldə edilirdi.

Xarici və daxili ticarətin cəmləşdiyi yer bazarlar idi. İrəvan şəhərində ən iri bazar «Təpəbaşı» məhəlləsi ilə «Şəhər» məhəlləsi arasında yerləşirdi. Bazar daş tavanın altında bişmiş kərpicdən tikilmişdi. İ.Şopenin yazdığına görə, «əgər bazarın divarları suvansa və rənglənsə Avropa bazarlarından heç də geri qalmaz». İrəvan şəhərində bazarlardan əlavə, meydanlar da vardı. Bu meydanlar adətən, əhalinin söhbət etmək üçün toplaşdığı yerlər idi. Lakin əhalinin burada cəmləşməsindən istifadə edərək, meydanlar ticarət məqsədilə də istifadə olunurdu. Ona görə də, onlar bazar meydanları adlanırdı. İrəvan şəhərində olan bazar meydanları bunlardır:

1. «Xanbağı» meydanı;

2. Bazarla İrəvan qalası arasında yerləşən meydan. Adətən kənd əhalisi bu meydana satlıq mal gətirərdi;

3. Hüseynəli xan məscidi qarşısındakı dairəvi meydan. Bu meydanın ətrafında dükanlar yerləşmişdi;

4. Zalı xan meydanı. Ətrafında bir neçə dükan və iri çinar ağacları vardı;

5. Fəhlə bazarı. Xanlıq dövründə bu meydana hər hansı iş axtaran qara fəhlələr yığışardı. Bazar meydanları icarəyə verilirdi. İcarədar ticarət edənlərdən həm pul, həm də natural şəkildə vergi alırdı. İrəvan xanlığında ticarətin inkişafına təkan verən çoxlu karvansaralar var idi. Onların əksəriyyəti İrəvan şəhərində, qalada, bəziləri isə mahallarda yerləşirdi. Məşhur fransız səyyahı J.Şardən 1673-cü ildə İrəvanda olarkən «şəhər və qalada çoxlu karvansaraların» olduğunu göstərmişdi.

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 29 mart.- S.13.