MUSA AYBƏK - müasir özbək ədəbiyyatının tanınmış nümayəndəsi

1-ci yazı

Musa Aybək müasir özbək ədəbiyyatının qüdrətli şair və nasiri hesab olunur. O, 1905-ci ilin yanvarın 10-da Daşkənddə zəhmətkeş ailəsində dünyaya gəlib. Musa Aybək ilk təhsilini əski tipli məktəbdə alıb. Lakin sonradan yeni tipli məktəbdə təhsilini davam etdirib başa vurub. Ədibin atası Daşməhəmməd Xumsan və Yenibazar qışlaqlarında baqqallıq edib. Özünün qeydlərindən belə aydın olur ki, onun anası cismən zəif olsa da, ağıllı, zirək və rəhmli qadın olub. Hətta işinin çox olmasına baxmayaraq, asudə vaxt tapan kimi oxumaqla məşğul olub.

M.Aybək 1930-cu ildə Orta Asiya Dövlət darülfünunun ictimai fənlər fakültəsinə daxil olub. 1935-ci ildə buranı bitirib Dövlət darülfünunda siyasi iqtisaddan dərs deyib. O, 1933-1937-ci illərdə Özbəkistan Dil və ədəbiyyat elmi-tədqiqat institutunda elmi işçi kimi fəaliyyət göstərib. 1938-1941-ci illərdə isə Özbəkistanın elmi-pedaqoji nəşriyyatında ədəbi tərcüman və mühərrir olub. Bundan sonra bir neçə illər elmlər akademiyasının ictimai elmlər bölümünə və Özbəkistan yazıçılar birliyinə rəhbərlik edib. M.Aybək uzun illər “Şərq ulduzu” və “Özbək dili və ədəbiyyatı” dərgilərində baş mühərrir kimi fəaliyyət göstərib.

M.Aybək yaradıcılığa şeirlə başlayıb. O, ilk şeirini 1922-ci ildə yazmış, həmin şeir “Ərməğan” jurnalında çap olunub. Onun yaradıcılığında əsas yeri irihəcmli poema və romanları tutur. “İntiqam”, “Baxtıgül və Sağındik”, “Əsrin qızı Dilbər”, “Dəmirçi Cura”, “Qızlar”, “Zəfər və Zöhrə”, “Həmzə”, “Müqəddəs qan”, “Nəvai” və s. kimi poema və romanları müəllifin sənətdə qazandığı uğurlardan xəbər verir. Bir tərcüməçi kimi M.Aybək Puşkinin “Yevgeni Onegin”, Lermontovun “Maskarad”, “Demon”, H.Heynenin “Lirik şeirlər”ini və s. sənətkarların əsərlərini özbək dilinə tərcümə etmişdir. O, bir ədəbiyyatşünas-alim kimi də böyük tədqiqat işləri aparıb. Onun ayrı-ayrı vaxtlarda yazdığı “Lirika haqqında”, “Abdulla Qədirinin yaradıcılıq yolu”, “Özbək klassikləri” və s. elmi əsərləri özbək ədəbiyyatının tədqiqi və araşdırıl-ması baxımından olduqca əhəmiyyətlidir.

M.Aybəkin xidmətləri qədirbilən xalqı və dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. 1943-cü ildə Özbəkistan Elmlər Akademiyası yaradılıb və M.Aybək akademiyaya həqiqi üzv seçilib. 1965-ci ildə o, Özbəkistanın xalq yazıçısı fəxri adına layiq görülüb.

M.Aybəkin “Nəvai” romanı 1946-cı ildə Dövlət Mükafatına layiq görülüb. Tanınmış yazıçı 1968-ci ildə Daşkənd şəhərində vəfat edib.

Ölümündən sonra Özbəkistanda onun yaradıcılığının kütləvi nəşri həyata keçirilib və 1975-1982-ci illər arasında Daşkənddə onun 19 cildlik seçilmiş əsərləri çap olunub. 1959-cu ildə M.Aybəkin “Müqəddəs qan” romanı Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq çapdan çıxıb. Bundan başqa ayrı-ayrı illərdə onun bir çox şeir və poemaları da dilimizə tərcümə olunub və oxuculara çatdırılıb.

Musa Aybək yaradıcılığa şeirlə başlayıb. 20-ci illərin əvvəllərində ilk şeirini yazan şair, qısa vaxt ərzində “Duyğular” (1926), “Könül nəğmələri” (1929), “Məşəl” (1929) və s. kimi kitablarında çap olunmuş çoxsaylı şeirləri ilə əvvəlcədən özünün gələcək poeziya uğurlarının böyüklüyünü təsdiqləyə bildi. Onu da qeyd edək ki, onun yaradıcılığının başlanğıcı 20-ci illərin ən çətin, qarmaqarışıq dövrlərinə təsadüf edir. Bu dövrdə yazılmış əsərləri ilə M.Aybək zamanın ən mühüm hadisə və əhvalatlarını cavablandırmış, onlara özünün şair münasibətini bildirib.

M.Aybəkin 30-cu illər yaradıcılığı mövzu və ideya baxımından əvvəlki onilliklə eyniyyət təşkil etsə də, problemin ictimai-siyasi kəskinlikdə qoyuluşu bu dövr yaradıcılığının əsas göstəricisinə çevrilir. “Dneprostoy”, “Özbəkistan”, “Qışlaq qızıstudent”, “Kolxoz dəmirçisi” və s. şeirlərində yaşanılan dövrün hiss və duyğuları, arzu və istəkləri özünün poetik ifadəsini tapa bilib.

Böyük Vətən müharibəsi M.Aybəkin yaradıcılığında əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. Müharibə mövzusu 40-cı illərdən başlayaraq ömrünün sonuna qədər onun yaradıcılığında ən aparıcı sahələrdən birinə çevrilib. M.Aybək 1942-ci ildə Özbəkistan mədəniyyət nümayəndələrinin böyük bir qrupu ilə döyüş bölgələrinə yola düşüb. O, dörd ay cəbhə xəttində olub, əsgərlərin düşmənə qarşı mərdliklə döyüş-mələrinin canlı şahidinə çevrilib. Ədibin “Günəş qaralmaz” romanı, “Alovlu illər” şeirlər toplusu və “Cəbhə boyunca” sənədli gündəliyi bilavasitə döyüş meydanlarında canlı şahidi olduğu hadisələri daha doğrusu, ön cəbhədə gördüyü səfər təəssüratlarını əks etdirmək baxımından xarakterikdir. Şair müharibə dövründə yazdığı “Vətəni sev”, “Günlər gələr ki”, “Zəfər bizimdir”, “İgidlərə”, “Vətən haqqında”, “Leninqrad”, “Əlvida, əsgər” və s. şeirlərində bilavasitə əsgərlərin igidlik və rəşadətlərini, vətənin müdafiəsi naminə göstərdikləri qəhrəmanlıqlarını yüksək tərzdə qələmə alıb. Məsələn, “Əlvida əsgər” şeirində böyük şücaətlər göstərmiş döyüşçü əsgərin qəhrəmanlığı aşağıdakı şəkildə mədh edilir:

Əlvida, ey əsgər! Burdan uzaqdır

Mənim çiçəklənən Özbəkistanım.

Tarixdə əbədi yaşayacaqdır

Cəbhədə yazılan ömür dastamm!

Qondarma qəhrəman olmadın sən də,

Hər dəfə girəndə çətin döyüşə.

Əriyib yox oldu duman da, çən də,

Ölüm də gizləndi səndən həmişə.

M.Aybək sənətində poemaların xüsusi yeri vardır. Hər şeydən əvvəl onun yaradıcılığında poemalar say baxımından çoxluq təşkil edir. “Həmzə” (1947), “Qızlar” (1948), “Zəfər və Zöhrə” (1950), “Həqiqət söyləyənlər” (1954), “Babam” (1957), “Quli və Nəvai”, “Babur” (1968) və s. poemaları özbək epik janrının inkişafında onun yüksək xidmətlərindən xəbər verir. Ümumiyyətlə, özbək ədəbiyyatşünasları M.Aybəkin poemalarını mövzu baxımından üç qrupa bölürlər:

1) Tarixi mövzuda yazılmış poemalar.

(“Babam”, “Quli və Nəvai”, “Babur” poemaları bu qrupa daxildir).

2) Müasir mövzulu poemalar.

(“Qızlar”, “Həmzə” və s. poemalar bura aiddir).

3) Xarici ölkə xalqlarının həyatına həsr edilmiş poemalar.

(“Zəfər və Zöhrə”, “Həqiqət söyləyənlər”, “Zamanın ağır yaraları” və s. poemalar bura daxildir).

Müasir mövzulu “Həmzə” poeması lirik-epik xarakterdədir. Əsərdə Özbəkistanın böyük şair və ictimai xadimi Həmzə Niyazinin obrazı yaradılıb. Demək olar ki, əsərdə müəyyən tarixilik prinsiplərinə əməl olunaraq Həmzə Niyazinin keçdiyi yol, apardığı mübarizə və s. məsələlər olduqca realist şəkildə əks etdirilib.

M.Aybək 1949-cu ildə rus yazıçısı və şairləri olan N.Tixonov, A.Safronov və görkəmli tacik ədibi M.Tursunzadə ilə birlikdə Pakistanda olub. Pakistan həyatı ilə tanışlıq şairə ayrı-ayrı əsərlərlə yanaşı, əsasən bir neçə poemanın da mövzusunu verib. Bunlardan biri də “Zəfər və Zöhrə”dir. Poemanın mərkəzi obrazları kasıb kəndli balası Zəfər və həyatı məhrumiyyətlərə düçar olmuş zəhmətkeş qızı Zöhrədir. Poemada iki bəxtsiz cavanın ağır həyatı, arzu və istəkləri özünün bədii əksini tapıb. Əsərin mövzusu Pakistan həyatından götürülsə də, insanların azadlıq, sərbəstlik, öz talelərini həll etmək yollarında apardıqları mübarizənin əks etdirilməsi poemanı daha çox ümumbəşəriliklə bağlayır. “Zamanın ağır yaraları” poeması ümumbəşəri problemlərə münasibət və yaşadığımız əsrin üzləşdiyi çətinliklərdən çıxış yolu tapmaq baxımından xarakterikdir. M.Aybək bu əsəri 1945-ci ildə Yaponiyanın Xirosima və Naqasaki şəhərlərinə amerikanların atdığı atom bombasına etiraz əlaməti olaraq qələmə alıb. Poema həm də dünyamızın üzləşdiyi atom bəlasına qarşı narazılığı əks etdirir, atom bombasını kainatın dağıdıcısı timsalında təsvir edir. Xirosima və Naqasaki şəhərlərinin yerlə-yeksan olmasını, hadisədən xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq, hələ də bu faciənin əlamətlərinin təzahürünü gələcəkdə dünyanın fəlakətlə üz-üzə dayanmasının ən bariz nümunəsi kimi səciyyələndirilir. Ona görə də əsərdə əmin-amanlığa, sülhə çağırış əsas yer tutur, yer üzündə yaşayan insanların xoşbəxtliyi yalnız və yalnız dinc yaşamaqda göstərilir.

Elman Quliyev

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 2 may.- S.14.