Güney Azərbaycan ədəbiyyatında Şəhriyar mərhələsi

3-cü yazı

Dəqiq elmlər üzrə mütəxəssis olmasına baxmayaraq ədəbiyyata əbədi sevdalanan Şahkar xanım Nəyyir öz yaradıcılığında şifahi xalq ədəbiyyatı, folklor motivlərinə sıx-sıx istinad etmiş, “fars və Azərbaycan dillərində əxlaq, ictimai-ədəbi və lirik mövzularda da gözəl, dərin məzmunlu şeirlər yazmışdı”. Onun ruhən şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlılığı diqqətdən qaçmayan əsərləri sırasında Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”ı üslubunda yazdığı nəzirə də mühüm yer tutur:

Təbiətdə bir qaydadır əzəldən,

Yaz ki köçdü, yay yurduna yol salar.

Yaşıl məxmər geyər dağlar, dərələr,

İsti günəş hər tərəfə nur salar,

Hər zaman ki, bülbül oxur çəməndə,

Hər zaman ki, dağda çoban ney çalar,

Mən deyərəm: sənə qurban, ay ana,

Tapanmıran yerdə sənə tay, ana!

Şahkar xanım Nəyyir öncə baharı, sonra yayı, daha sonra isə payız və qış fəsillərini növbəli şəkildə yüksək poetik ustalıqla vəsf edir və oxucunun diqqətini asanlıqla ilin müxtəlif çağlarında ana təbiətdə baş verən doğal hadisələrin mahiyyətinə varmağa yönəldə bilir, onu sehrli-əfsunlu bir aləmin içinə alır:

Qış yetişib təbiətin anası,

Pambıq qardan, ağ köynəyi geyəndə,

Dam - dıvarı titrədəndə küləklər,

Ağacların qol - budağın əyəndə,

Dağ başında nazlı ceyran qaçanda,

Qaşqa quşu qış nəğməsin deyəndə,

Mən deyərəm sənə qurban, ay ana,

Tapammıran yerdə sənə tay, ana.

Lakin qeyd edək ki, məhşur poemaya yazılan saysız-hesabsız nəzirələrdən heç biri onun zirvəsinə yüksələ bilmir. Təbii ki, uzun müddət Tehran-Xorasan mühitində yaşayıb əsərlərini fars dilində yazmış Şəhriyar Azərbaycan dilində böyük həcmli və son dərəcə təsirli poemasını ortaya çıxaranda, həqiqətən, qeyri-adi ədəbi-ictimai hadisə baş verdi. Hələ çap olunmazdan öncə əlyazma şəklində yayılan əsər buludsuz göydə çaxmış şimşək təsiri bağışladı. Ümumiyyətlə, “Heydərbabaya salam” Şəhriyarın sənətdə qələbəsidir. Mənzumənin ifadə tərzində, deyimlərində pirani, nurlu ağsaqqal düşüncəsi var. Xalq ruhunun zənginliyi, incəliyi və təbiiliyi ilə rövnəqləndirilən “Heydərbabaya salam” mənzuməsi oxucularda dərin emosiya yaradır, duyan kəsin daxili dünyası təlatümə gəlir, duyğular seli kükrəyir. Bu isə Şəhriyarın poetik yaradıcılığında daha çox folklor nümunələrinin mühüm yer tutması, onun xalqın bədii təfəkkür məhsullarından - nağıl, dastan, əfsanə, rəvayət detallarından, zərb-məsəl və atalar sözlərindən, mifik obraz və əsatirlərdən bəhrələnməsi ilə də əlaqədardır. Əgər “Heydərbabaya salam” poeması Şəhriyarın Azərbaycanın maddi-mənəvi gözəlliklərini vəsf etmək bacarığını aşkara çıxarırsa, bu poema həm də onun xalqların birliyə çağırış səsi kimi qəbul edilir. Şəhriyar gözəlliyi təkcə vəsf etmir, həm də bədii-fəlsəfi dəyər kimi göstərir. Bu göstərici şairin bütün poemalarında müşahidə edilir.

“Heydərbabaya salam” poemasında romantik-realist ədəbi düşüncələrin bədii siqlətini heyrətsiz xarakterizə etmək mümkünsüzdür. Ülvi duyğu və arzuların tərənnümü ilə oxucuda isti səmimiyyət yaradan şair, həm də onu ağrı-acıya bürüb-büküşdürür. Poemadakı çılğın mükalimələr və bədii boyalar şairin qətiyyətində geniş mətləbli aləm kimi xarakterizə edilir. Güney Azərbaycanın görkəmli ədəbiyyatşünas alimi Nüsrətullah Fəthi Atəşbak yazırdı ki, “poemanı ilk dəfə oxuyanda ağladığıma baxmayaraq, ikinci və üçüncü dəfə oxuyanda da bərk mütəəssir oldum. Burada mən öz ömrümü, həyatımı, ürək ağnlanmı, uşaqlıq, gənclik çağlarımı görür, sanki onları yenidən yaşayırdım”.

Ümumiyyətlə, “Güney dərdi, Güney həsrəti, Güney mövzusu həmişə bizim ədəbiyyatımızın dəyişilməz mövzularından olmuşdur. Bu mənada ustad Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poeması həmin mövzuda bizim oxucuların ən çox sevdiyi poetik əsərlərdəndir”. Şairə və onun misilsiz əsərinə intəhasız sevgini yaradan müxtəlif obyektiv səbəblər var idi.

1. Dil faktoru, yəni poemanın Azərbaycan türkcəsində, məhz Şəhriyarın poeziyada icad etdiyi Təbriz şivəsində qələmə alınması;

2. İran mühitində ictimai-iqtisadi-siyasi vəziyyətin real boyalarla təsviri;

3. Birliyə, azadlığa, istiqlala çağırış sədaları;

4. Əzab-əziyyətdən kövrəkləşmiş milyonlarla insanın maddi-mənəvi xatirələr fonunda öz keçmişinə qayıdışı, bugünkü həyatla müqayisədə dünənin şirinliyini duyması, həm də təəssüf etməsindən doğan dərin psixoloji hal;

5. “Vətən” anlayışının coşqun hislə parlaq tərənnümü;

6. Uşaqlıq xatirələri üzərindən “böyüklərdə” sosial-siyasi düşüncələr yaratmaq qüdrəti;

7. Anti-imperialist ruh;

8. Mükəmməl vəzn və qafiyə sisteminə malik olması;

9. Aşıq sənətinə, xalq ədəbiyyatına doğmalıq;

10. Janrın poetikasına sədaqət.

İran İslam Respublikasının rəhbəri olmuş Seyid Əli Xamneyi Şəhriyar yaradıcılığı barədə demişdi: “Şəhriyar kimi ustad şairlərin olması bizim üçün böyük nemətdir. Şəhriyarın şeir dili, xüsusən türkcə şeirləri çox cazibəli, güclü, axıcı və ürəyəyatandır. Şairin “Heydərbabaya salam” poeması bunu kamil surətdə göstərir. Dünyada bu poemanın çox mühüm mövqeyi vardır. Bu poema çox ali əsərdir”.

Doktor Rza Bərahani Şəhriyar yaradıcılığına daha geniş aspektdən baxır və Şəhriyarın həm fars, həm də Azərbaycan türkcəsində gözəl şeirlər yazan böyük şair, “Heydərbabaya salam” poemasının isə ən təsirli əsər olduğunu etiraf edir: “Yer üzündə iki dildə şeir yazanlar çoxdur. Bu hadisəyə bizim dilimizdə ən parlaq nümunə Şəhriyardır. O, həm fars, həm də türk dillərində təsirli şeirlər yazır”.

“Heydərbabaya salam” poeması Güney Azərbaycan ədəbiyyatında yeni mərhələnin təməlini qoymuş, bu ədəbi hadisəni Güney ədəbiyyatında hətta inqilab kimi qəbul edənlər də olmuşdu. Güney Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatının banisi sayılan Səməd Behrəngi yazır: “...Şəhriyar “Heydərbabaya salam”ı ilə Azərbaycan yazılı şeirində yeni səhifələr açdı. “Heydərbaba”nın böyük bir hissəsi sözün əsl mənasında şeirdir...”

Şəhriyar yaradıcılığında ictimai motivlərin üstünlük təşkil etdiyini vurğulayan Q.Beqdeli də “Heydərbabaya salam” poemasının Güney ədəbiyyatında yerini və rolunu yüksək qiymətləndirirdi...

Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Yaşar Qarayevin: “Bir xalqın dilinə vurulan kilidi “Heydərbaba” bir qələmlə açdı... Şəhriyar dünya durduqca elimizin analarını, atalarını, igidlərini, gəlinlərini, körpələrini bu göy qübbədə əks eləyəcək doğma səsidir” fikirləri onun Şəhriyar yaradıcılığına verdiyi qiymətin bədii səciyyəsidir. Şəhriyar Azərbaycan milli düşüncə təfəkküründən, dünya duyumundan doğulan mütəfəkkir şairdir. Onun şeir sənəti, sözün əsl mənasında, Azərbaycan poeziyasının bir mərhələsidir. M.T.Zehtabinin “Şairlərin şəhriyarı-Şəhriyar” qənaəti fikrimizlə üst-üstə düşür.

Akademik İsa Həbibbəyli qeyd edir ki, “Heydərbabaya salam” poeması XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm yaradıcılıq nailiyyətidir. Şəhriyar şeirinin zirvəsi olan bu əsər çağdaş dünya bədii fikir xəzinəsinin mirvarisidir. Bu əsərə Azərbaycanda, Türkiyədə, İraqda, Orta Asiyada çoxlu nəzirə və bənzətmələr yazılıb. Bir sözlə, türk-müsəlman dünyası ədəbiyyatında “Heydərbabaya salam” poeması qədər bənzətmə və nəzirələr həsr olunmuş ikinci bir əsər tapmaq çətindir. Artıq milli şeirimizdə Heydərbaba üslubu formalaşmaqdadır”. İsa Həbibbəyli adına ədəbi məktəb yaranmış əsərin böyük tarixi əhəmiyyətinə də diqqət yetirərək yazır: “Heydərbabaya salam” poeması ustad Şəhriyar poeziya məktəbinin bənzərsizliyini və həmişəyaşarlığını qəti şəkildə təsdiq etmiş əsər kimi mühüm ədəbi-tarixi əhəmiyyətə malikdir”.

Ədəbiyyat mütəxəssislərinin yazılarında İran ədəbiyyatı və Şəhriyar mərhələsi ilə bağlı maraqlı fikirlərə də çox rast gəlinir. Hökumə Bülluri “Məhəmmədhüseyn Şəhriyar” monoqrafiyasında dahi şair haqqında yazır: “Müasir İran poeziyasını əlvan bir gülüstana bənzətsək, şübhəsiz, Şəhriyar yaradıcılığını o gülüstanın şah gülü saymaq olar. Şəhriyar bədii məramnaməsinin başlıca meyarı xalqdır”. Şəhriyar təkcə yaradıcılıq məziyyətləri ilə kifayətlənmir, həmçinin o taylı-bu taylı Azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi-mədəni vəziyyəti ilə maraqlanır və bu yöndə özünün vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirmək üçün ciddi-cəhdlə o dövrün çətinliklərinə qarşı mübarizə aparırdı. Buna görə şairin bütün yaradıcılıq nümunələri xalq məhəbbəti və xalq dərdi ilə süslənmişdir. Şəhriyarı Çağdaş İran şeirinin ən layiqli nümayəndələrindən biri, çox yüksək səviyyəli və ciddi səpkili şeirin yaradıcısı hesab edən Aleksandro Baurani şairin klassik-ənənəvi şeirdən və ictimai-siyasi lirikanın motivlərindən ustalıqla faydalandığını qeyd edir: “O, şeirlərində ən yaxşı ənənəvi və ictimai motivlərdən bəhrələnmişdir”.

Fil.ü.e.d., prof. Elman Quliyev qeyd edir ki, təkcə “Heydərbabaya salam” deyil, onun “Gecənin əfsanəsi” poeması da ictimai mövqeyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu poemaların oxşar cəhətləri odur ki, Şəhriyar hər iki əsəri uşaqlıq xatirələrinin təsiri altında yazmışdır və şairin həyatının bəzi məqamlarını, düşüncələrini öyrənmək istəyənlər üçün “Şəhriyar ensiklopediyası” sayıla bilər.

Şəhriyar yaradıcılığı bir neçə mərhələdən ibarətdir. Həm fars, həm də türkcə yazdığı əksər əsərlərində, o cümlədən, “Şeir və hikmət” məsnəvi-poemasında şair cəmiyyətləri sarsıdan tarixi mərhələlərin ictimai əsaslarını aydın dərk etdiyindən oxucusunu da həmin dövr və mərhələlərin xarakterik xüsusiyyətlərindən agah olmağa çağırır. I Dünya müharibəsi və SSRİ ilə Almaniya dövlətləri arasında baş vermiş “Böyük Vətən müharibəsi”nin insanların və xalqların həyatına gətirdiyi dəhşətlərə, faciə və dağıntılara, xeyir və şərin əbədi mübarizəsinə həsr etdiyi və 1945-50-ci illərdə böyük oxucu məhəbbəti qazanmış “Stalinqrad qəhrəmanları”, “Eynşteynə peyğam”, “Nəqqaş”, “Səhəndim”, “Mumiyalanmış adam”, “Xan nənə”, “El bül-bülü” və s. poemalarının da şairin zəngin yaradıcılığında mühüm yeri var.

Şəhriyarın romantik duyğularının özündə belə, real düşüncə özünü aydın təzahür etdirir. Bütün yaradıcılığı boyu şeri, sözü, sənəti yüksək qiymətləndirən, həqiqəti, haqq-ədaləti uca tutaraq elin, xalqın, əzilənlərin, məhkumların pənahı, hakim təbəqələrə, rəsmi dairələrə boyun əyməyənlərin dostu, sirdaşı olan Şəhriyar bütün bunları özünün əsas şairlik və vətəndaşlıq vəzifəsi hesab edirdi.

Esmira Fuad

filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 12 yanvar.- S.14.