İslam inqilabından sonrakı dövrdə (1979-2000-ci illər) Güney Azərbaycan ədəbiyyatında epik şeirin inkişafı

2-ci yazı

M.S.Şami “Məşrutə inqilabında Urmiyənin nəqşi” poemasında İranda və Güney Azərbaycanda başlanan Məşrutə hərəkatı zamanı azadlığa qovuşmaq üçün dilində istiqlal nəğməsi quduz düşmənin üstünə şir kimi atılan Məşədi Bağır xanın, onunla bərabər vuruşan və hərəsi bir orduya tay olan on nəfər qeyrətli gənc mücahidin igidliklərinə, özlərini oda-közə vuraraq Heydər Əmoğluya, Səttar xana yardımçı olmasına “alqış” deyir. Lakin Məşrutənin “xəyanət əli ilə qızıl günəş kimi söndürülməsindən, şənliklərin çevrilib kədər olmasından, Məşədi Bağır xanın və igidlərinin tutularaq min bir işgəncəyə məruz qoyulmasından üzülür, bu dərdin ağırlığı belini bükür, göz yaşları içinə, ürəyinə axır:

Xəyanət əli ilə döndü məşrutə,

Qızıl günəş kimi söndü məşrutə...

Şənliklər çevrilib kədər oldu hey,

Ah necə deyim ki, nələr oldu hey!

Qoyun bir ağlayım, gözüm doldu hey!

Gözəl çiçəklərim xəzan oldu hey!

“Urmulu Səfiəddin” poemasında isə Şami hünəri “Hulaku”ları heyrətə salan və qoca Şərqin üfüqündə Günəş kimi doğan ustad Səfiəddinin təkcə Urmunun deyil, Azərbaycanın, Turanın, həm də bütün dünyanın iftixarı olduğuna diqqəti yönəldir. Vurğulayır ki, təbi bulaq kimi çağladı, bu çağlayışın yaratdığı necə-neçə dəyərli kitabı ilə tarix yazdı, musiqi aləmində zirvələr fəth etdi, şöhrəti bütün aləmə yayıldı. Elə bir zirvəyə çatdı ki, sazını sinəsinə basıb çalan zaman hətta “qırx gün su coşan və böyük eşqlə yaratdığı “Eyqah”, “Şərifiyyə”, “Ədvar”, “Nəzhət”, “Müğənni” kimi içməyib atəşlər içində yanan “dəvə” belə su içməkdən vaz keçib ustadın çaldığı nəğmələrə qulaq kəsilirmiş...” M.S.Şami Urmiyanın dünya mədəniyyətinə verdiyi sənətkarları, bu sənət fədailərinin yaratdıqları misilsiz sənət nümunələrini mədh edib təbliğatına geniş meydan verməklə bərabər, bir cəhəti də vurğulamadan, nadan səlahiyyət sahiblərini qınamadan ötüşə bilmir. Şair göstərir ki, qürbətdə kefi saz dolanan, Bağdadın “qışını da yaz kimi” firavan yaşayan və mənsub olduğu xalqın başucalığı, mədəni sərvəti olan belə sənətkarlara laqeyd münasibət bəsləməklə məhvinə səbəb olmaq yox, onlara yüksək səviyyədə qayğı və diqqət göstərmək lazımdır... Vətəndaş şair cismən dünyadan köçsələr də, əbədiyyət üfüqündə bir ulduz tək parlayan və mənən yaşayan sənət adamlarının acınacaqlı ölümündən ibrət dərsi almağın gərəkliliyini önə çəkir:

Vətəndə olmasa hünəri sevən,

Zəhmətin hədərdir, ona az güvən...

Dünyanın ən böyük musiqi danı

Bu sayaq tərk etdi qoca dünyanı!

Bizə bir dərsdir, onun ölümü.

Qoynunda Şeyx Səfiəddin, Mahmud Qənizadə, Cabbar bəy Bağcaban, Səid Səlmasi, Nimtac xanım, Mahmud Əşrəfzadə, Həbibüllah Ağazadə, Mahmud Sadıqpur Şami kimi neçə-neçə ünlü sənətkar yetirən, torpağının altı, üstü də qızıl tək qiymətli olan, qədim mədəniyyət beşiyi kimi dünyanın maddi-mədəniyyət irsi siyahısına düşən nadir bir şəhər məhv olmaq, bu şəhərin üzük qaşı olan Urmu gölü isə buraya axan çayların üzərinə suvarma məqsədilə vurulan bəndlər, qazılan saysız-hesabsız quyular üzündən qurumaq üzrədir... Artıq milli dərdə çevrilmiş bu problem ədəbiyyatın baş mövzularından birinə çevrilməkdədir. Dədə Katib təxəllüsü ilə məşhur olan Əbdürrəhman Təyyar Quluncunun (1925-2008) “Urmu gölü” poemasında da Urmu//Urmiyanın dünəni və bu günkü durumu - ölüm-dirim mübarizəsi nəzmə çəkilib. Şair “Heydərbabaya salam” üslubunda qələmə aldığı poemada şanlı-şövkətli gölün qurumasın¬dan duyduğu əndişə və narahatlığı dilə gətirsə də nikbinliyini, Urmunun işıqlı gələcəyinə ümidini də itirmir:

Urmu gölü, dalgaların qalxanda Şimşək vurub ildırımlar çaxanda Coşğun çaylar şarıldayıb axanda Şirin sular gələr, sən də dolarsan Qurumazsan dünya boyu qalarsan...

Çağdaş Güney ədəbiyyatının novator şairi, modemizmlə klassisizmi, əski ilə yenini bir araya gətirərək olağanüstü bədii nümunələr yaradan İsmayıl Ülkər Mədədi (1969) “Urmuda urmuluqlar” poemasında çox etkili, insanın iç dünyasını titrədən bir nağıl-Urmu gölü nağılı yazmış, olaya əfsanə qanadında yeni yanaşma sərgiləyib. Urmiya gölünün öncəki çal-çağırlı çağlarına gözəlləmə, bugünkü ağlar gününə isə ağı deyən şair dialoq əsasında qurduğu əsərdə keçmişlə bu günü qarşı-qarşıya gətirir. Damarlarda qanı donduracaq dərəcədə təsirli bir mənzərə yaranır: - Şanlı-şövkətli keçmişi olmuş təbiət möcüzəsinin - Urmunun bu gününə dair şairin suallarının cavabı itkin gedib - yəni, yoxdur!.. Canlı bir varlıq kimi minilliklər boyu yaşayan və müalicəvi suyu min bir dərdin dərmanı olan, qoynunda qeyri-adi flora və fauna bəsləmiş göl indi sanki ölüm yatağında can çəkişdirir və “ağ gəlinliyi kəfənləşməkdə, taxtı tabutlaşmaqdadır!”

İ.Ülkər əsərin süjet xəttini o qədər ustalıqla qurur ki, oxucu sanki Urmu gölünün dünəni və bu günü barədə ağrılı bir film izləyir və gerçəkliklər qarşısında göz yaşlarını tuta bilmir... İnanır ki, bu qəmli hekayəti yazan və durumun səbəbkarlarının ünvanına sərt ittihamlar səsləndirən şair də bu əsrarəngiz gözəlliklə birlikdə son nəfəsini verir... Təhkiyə son dərəcə maraqlı preambula ilə başlayır: “Əfsanəyə görə, biri varmış, biri yoxmuş, biri Təbrizdə, digəri isə Urmuda yaşayan iki sevgili varmış... Bu iki sevgili bir-birinə yetişə bilmirmişlər! Buna görə də o qədər ağlamış, o qədər ağlamışlar ki, göz yaşlarından Urmu gölü yaranmışdır! Suyunun duzluluğunun da nədəni bu imış... Urmu gölü boyda bir sevdaya bir öyküdür bu şeir...” İsmayıl Ülkərin yazdıqlarına, onun səmimiyyətinə oxucu qəlbən inanır, şairin yanğısını dərk edir, dərdinə şərik olur. Bu məqamda görkəmli nasir Afaq Məsudun bu sözlərini rahatca ona şamil edə bilirəm: “Yazıçılıq bu dünyada diri-diri boğulub ölməməkdən ötrü içində öz-özünlə apardığın savaşlardan yaranır”.

Güney şairləri çağdaş dövr ədəbiyyatını məhz bu savaşlardan yaratdı, İsmayıl Ülkər də onların önündə... Onun təsvirində bu tarixi məkanın keçmiş günləri o qədər cazibədar, çəkici canlandırılıb ki!.. Bu insanın ruhunu yerindən oynadan təsvirdə “bir vaxtlar Flaminqo simgəli, sular şəhəri olan, sularında pəxlənlər-qızıl qazlar oynaşan, dağlarında qaynarca qaynaşan, qağayılar fışqıran, çaylarında üzüşən balıqlarının tiringəsi balıqçılarını tutan Urmiyanın bulaqlarından su götürməyə gələrdi elin qız-gəlini... Sudan gələn sürməli qızlar “Dəryada dəryalıqlar” şərqisini oxuyar, başlarından ləçəkləri düşəndə isə dəliqanlı oğlanlar, bığıburma cavanlar yerdən götürüb salardı onların boynuna... Sürüləri mələşər, kəlləri güləşər, naxır-naxır inəklə¬rinin yelinləri yerə dəyərdi bu qutsal məkanın... Tutuşdurmadan sonsuz kədər yaşayan həssas şairin Gölə ünvanladığı sualların çəkisi çox ağırdır:

Nə gəldi balıqqulaqlarına bulaqlarının ətəyindən?

Hanı çərşənbə surlarındakı geri sayım

Su çərşənbələrindəki buz tərli bardaqların

Bərəkət buğdası göyü düyünləyən nişanlı dırnaqlar Gəlin barmaqları?

Nə toy tutuldu böyük toylarının başına və Analıq qüruruyla dolu göbəklər nədən gizləndi?

Nədən, nə zaman and içildi nənnidə ninniləri boğmağa Boğmağı kim öyrətdi?

Kim ağıl çalma yerinə nağıl çalmaq öyrətdi?

“Göl şairi” olacaqdı İsmayıl Ülkər, canı qədər sevdiyi Urmu gölünə Dədə Qorqud kimi söy söyləyəcək, boy boylayacaqdı. Sahi¬lində bir oğlanla bir qızın, bir qırğız, bir özbək və bir də türkmən igidinin toyunu tutacaqdı, əl-ələ tutan qızlarla oğlanlar yallı gedəcəkdi, özü isə bu qocaman toyda şamanlıq edəcəkdi... Göy gölü, Van gölünü Urmu gəlinciyi ilə Xəzər dənizinin - dünyanın ən böyük gölünün başına dolandıracaqdı. Amma heyhat!.. Şairin qutsal arzuları gerçəkləşmədən beşiyindəcə boğuldu, uşaqlarının nağılları çalındı, qarı nənəsinin çörək tikələrini qara qarğa yeyib aşırdı, doğma el-obasından qovuldu, yad ellərsə obasında bardaş qurdu, “Cırtdan”ını xortdan qorxutdu, kəkliklərini bayquş oxutdu... Keçmiş günlərdəki gözəlliklərin yerini duz dağı aldı, ümidlər, arzular pərən-pərən düşdü, quruyan Urmu ilə birlikdə göylərin sonsuzluğuna doğru yol aldı.

Azəryar Danişvərin (1971) Urmu gölünün son durumuna həsr etdiyi “Vətən pülüşü” poemasının da çox kədərli bir tarixçəsi var. Bir gün Urmu gölünü ziyarət etməyə gedən şair gördüyü mənzərədən sarsılır. Urmu boyda həyatın ölümünü görmək ona bütün Güney Azərbaycanın ölümünü seyr etmək kimi gəlir... Ürəyi elə yanır ki, “Vətən pülüşü” yol getdiyi müddət boyunca ruhunun dəftərində yazılmağa başlayır. “Vətən pülüşü” onun içində qalanan bütün Azərbaycanın qəminin yansıması, arzularının oylağında nakam vətən sevgisinə ucaltdığı abidə olur. Bu bənzərsiz əsər həm də Azəryarın Ana Vətənə “Yetər artıq, oyan!” çağırışı, yalvarışıdır...

Urmu öləndən sonra mənim nəyimə gərək axı, bu həyat?!

Bu utancla yaşamaq olarmu Ana?!

Bu ağır yükü daşımaq olarmu Ana?!

Bir dəniz həyatı boşamaq olarmu Ana?!

Gözüm görə-görə, qulağım eşidə-eşidə

necə dözə bilərəm URMUnun canbəsər zarıltısına?!

Beynimdə kuşuldayan ölüm fışqırağına?!

Maraqlı cəhət budur ki, ədəbiyyat həqiqətən dövrün, zamanın, cəmiyyətdə və təbiətdə baş verən olayların bədii salnanəsi, poetik əks-sədasıdır. Ədəbiyyat həyatın, doğrudan da, aynasıdır... Baş verənləri olduğu kimi göstərmək, bəzən olacaqları belə duyğularının gözü ilə, yəni, üçüncü gözlə görmək və onları yaratdığı əsərlərə gətirmək bacarığı gerçək şairlərə bu dövrdə də öz şah əsərlərini yazdırdı. Urmu gölünün dünənini və bu gününü əks etdirən, tarixin Urmu səhifəsini böyük bir ustalıqla vərəqləyən poema nümunələri ilə tanışlıq bir daha göstərdi ki, ədəbiyyat həyatın, cəmiyyətin doğrudan da, aynasıdır. Söz sənətinin möcüzəsi budur.

1950-70-ci illərdə parlaq yaradıcılığa malik daha bir şair - Mirzə Hüseyn Kərimi də Marağa şəhərində yetişdi. Kəskin satira və həcvləri ilə Sabirin və Möcüzün layiqli davamçısı olduğunu təsdiqlədi. “Dilli pilo” poeması xoş gün keçirən, kefdə-damaqda olan, ehtiyacın nə olduğunu bilməyən və hər gün yağlı plov yeyən varlı təbəqə ilə bir parça şor-çörəyi zorla tapan yoxsulların acınacaqlı həyatının və M.H.Kəriminin fərdi düşüncələrinin güclü əks-sədasıdır.

Çap imkanının məhdud olmasına, ana dilində yazıb-oxumağın qadağan edilməsinə, qarşıda onları hər cür məhrumiyyət, həbs və terror, zindanlarda-dəmir barmaqlıqların arxasında dözülməz işgəncə, ağrı-acılar gözləməsinə baxmayaraq, Güney yazarları bütün dövrlərdə düşündüklərini bədii sözə çevirə bilir, qəlblərinin səsi ilə yazıb-yaradıblar.

Esmira Fuad

Filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 16 yanvar.- S.14.