Erməni vandalları İrəvan qalalarını necə yox ediblər?

4-cü yazı

Ermənilərin tarixi Azərbaycan torpaqlarına iddiası və bu amansız prosesdə törətdikləri vəhşiliklər haqqında təkzibedilməz faktlar mövcuddur. Tarixçi Güntəkin Nəcəﬂi bildirir ki, 1827-ci il avqustun 29-da Üçkilsədə toplaşan rus qoşunları bu dəfə Sərdarabad qalasını hədəf seçdilər. General Paskeviçin qalada çoxlu ərzaq ehtiyatının olması haqda məlumatı vardı və rus qoşunlarının gələcək yürüşünü təmin etmək üçün bu qalanın alınması zəruri idi. Sentyabrın 11-də general Paskeviç əsas qüvvələrlə Sərdaradada doğru yürüş etdi.

Sentyabrın 14-də Krasovskinin başçılıq etdiyi qoşun Sərdərabad qalasını mühasirəyə aldı. Sərdarabad qalası Üçkilsədən Alagözə doğru uzanan geniş düzənlikdə yerləşirdi. Dördbucaq şəklində nəhəng qüllə və qapıları olan, ikiqat hündür divarları qalaya kifayət qədər müdhiş görkəm verir və onun alınmasını çətinləşdirirdi. Qalanın 14 topla silahlanmış iki minlik qarnizonuna Həsən xanın nəvəsi gənc Fətəli xanın başçılıq etməsi Paskeviçə qalanın tutulmasına ümid verirdi. Lakin Həsən xan qalaya girməyə müvəffəq oldu və müdaﬁəçilərin döyüş ruhunu yüksəldərək onları qala divarlarında öləcəklərinə, amma təslim olmayacaqlarına and içdirdi.

Paskeviç əvvəlcə qalanı hücumla deyil, düzgün təşkil edilmiş mühasirə ilə almaq istədi və Krasovskini mühasirə korpusunun rəisi təyin etdi. Sentyabrın 15-dən başlayaraq Sərdarabad top atəşinə tutuldu və qaladakılar cavab atəşi açdılar. Sentyabrın 16-da tezdən mühasirə artilleriyası gəlib yetişəndən sonra onların qala ətrafında yerləşdirilməsinə başlandı və sentyabrın 18-dən başlayaraq şəhər 24 topdan şiddətli atəşə tutuldu. 2 gün fasiləsiz davam edən atəşdən sonra qala qarnizonu ələ keçməmək üçün mühasirədən çıxdı. Sentyabrın 20-də səhər Paskeviç əsas qüvvələri ilə qalaya daxil oldu. Qaladakı xeyli hərbi sursat və ərzaq - 13 top, 14 min çetvert buğda ilə dolu anbar, çoxlu pambıq parça, xeyli hərbi sursat rus qoşunlarının əlinə keçdi.

Sərdərabad qalasının Rusiya işğalcı ordusu tərəﬁndən ələ keçirilməsinə baxmayaraq, İrəvan xanının qoşunları işğalçılara qarşı müqavimət göstərməkdə davam edirdi. Sərdarabadın mühasirəsindən çıxa bilən Həsən xan İrəvan qalasını möhkəmləndirməkdə idi. İki hündür qülləsi olan İrəvan qalasının enli iri xəndəklə əhatə olunmuş divarları arxasında toplar qurulmuşdu. Qala qarnizonu 2 min əsgər və 2 min atıcıdan ibarət idi. Qaladakı ərzaq ehtiyatı yarım ilə nəzərdə tutulmuşdu.

Sentyabrın 23-də Paskeviçin dəstəsi İrəvan qalasının 2 verstliyində düşərgə salaraq, qala divarlarından 750 sajen məsafədə yerləşən Muğanlıtəpə kurqanını tutdu. İrəvan qalası haqqında kəşﬁyyat məlumatları toplayan general Paskeviç yazırdı: “Zəngi çayının sıldırımlı sahilindən İrəvan qalasının bağları, minarə və qüllələri ilə birlikdə içəri binalar görünür. Dik sahilin zirvəsində, 200 sajen məsafədə mazğalları və cinahlarda bürcləri olan qala divarları uzanır. Qalanın sahil sığınacaqlarına o qədər də ﬁkir verilməyib, bəzi yerləri uçub-tökülüb. Sahilin dik olması və çayın axını sahil sığınacaqlarına açıq şəkildə hücuma keçməyə imkan vermir, həmçinin mühasirə işlərini aparmağa da mane olur. Qalanın qalan üç tərəﬁ isə 50 topla təchiz edilib, su ilə doldurulan dərin xəndəklərlə əhatələnib, bürclərdən və cinahlardan müdaﬁə olunan ikiqat qalın divarlardan ibarət olması qala qarnizonunun inadla müdaﬁə olunacağından xəbər verir”.

1827-ci il sentyabrın 24-də İrəvan qalasının rus qoşunları tərəﬁndən dördüncü mühasirəsi başlandı. Qalanın müdaﬁəsinə Həsən xan başçılıq edirdi. Paskeviç həmin gün Muğanlıtəpədən sağa doğru batareyalar qurdurdu və 3 gün ara vermədən 2 batareya qalanı artilleriya atəşinə tutdu. Ağır topların atəşinə davam gətirməyən qala bürcləri dağıldı. Qala müdaﬁəçilərini sudan məhrum etmək məqsədilə Paskeviçin əmrilə qala divarlarının dibindəki kəhrizlər daşla dolduruldu. Eyni zamanda Paskeviç Həsən xandan qalanı təslim etməsini tələb etdi. Lakin bu müraciətə məhəl qoymayan Aslanlar başı titulunu daşıyan Həsən xan Qacar əksinə, bürcləri təmir etdirərək yeni döyüşə hazırlaşdı. Növbəti təslim tələbinə müsbət cavab almayan Paskeviçin əmrilə İrəvan qalasına 40 topdan 1000-dən artıq mərmi yağdırıldı. Şəhər od-alov içində yanmağa başladı. İrəvanlılar da düşməni top atəşinə tuturdular. Lakin qaladakı ermənilərin xəyanət edərək düşmənlə əlaqəyə girməsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Əvvəl olduğu kimi, yenə də erməni casusları Paskeviçlə əlaqə yaradıb qala müdaﬁəçilərinin mövqeyi, sayı, topların yerləşdirildiyi yerlər və s. hərbi sirləri ona çatdırırdılar.

1827-ci ilin aprelində şəhər əhalisi öz yerlərini tərk edib qalaya köçəndə xanlığın ərazisində yaşayan azsaylı ermənilər ruslarla əlaqəyə girməsin deyə xan tərəﬁndən qalada yerləşdirilmişdi. Erməni keşişi Nerses sentyabrın 27-28-də rus qoşunlarına təcili yardım etmək üçün Üçkilsə kəndlilərinə xüsusi çağırışla müraciət etmişdi. Sentyabrın 30-da qalanın mühasirəsi daha da daraldıldı. Toplar yeni, daha yaxın mövqelərə gətirildi. Qala divarları bütün mövqelərdən atəşə tutuldu. Ermənilər qala divarlarının üstünə qalxıb papaqlarını yelləyərək təslim olduqları barədə işğalçılara işarə verdikləri halda, 2 qalanın azərbaycanlı əhalisi özlərinin qədim şəhərini qəhrəmancasına müdaﬁə etməkdə davam edirdi.

Həsən xanın əmrilə oktyabrın 1-nə keçən gecə qala müdaﬁəçiləri rus qoşunlarını yenidən güclü atəşə tutdu. Lakin bu istənilən nəticəni vermədi. Oktyabrın 1-də qaladakı ermənilər işğalçılarla əlbir hərəkət edərək qiyam qaldırdılar və Həsən xandan qalanı təslim etməyi tələb etdilər, onlar xanın bütün səylərinə baxmayaraq qalanın şimal qapılarını rus qoşunlarının üzünə açdılar. Bundan istifadə edən podpolkovnik Qurko və Şepelevin dəstəsi qalanın cənub-şərq qülləsini tutdular. Bundan sonra qalanın şimal qapılarına yaxınlaşan Krasovski tatar dilini (Azərbaycan türkcəsi- red.) yaxşı bilən Belova onlara elə həmin dəqiqə darvazaları açmalarını deməyi əmr etdi. Bu sözlər Belovun ağzından çıxan kimi qaladan atəş açıldı və folkonetdən açılan iri mis mərmi onun beynini dağıtdı. Bu İrəvan qalasından açılan Həsən xanın əli ilə yönəldilmiş sonuncu güllə oldu. Bir dəqiqədən sonra darvazalar açıldı və rus qoşunları qalaya daxil oldu.

İrəvanın inadkar müdaﬁəçisi son anda qalanı partlatmaq məqsədi ilə barıt qülləsinə yanan ﬁtil qoymuşdu. Lakin poruçik Lemyakin təhlükəni vaxtında görmüş və əli ilə yanan ﬁtili götürmüşdü. Elə bu anda qarnizon silahı yerə qoymuşdu. Həsən xan isə özünə sadiq adamları ilə məsciddə müdaﬁə olunurdu. Erməni xəyanətindən istifadə edərək qalaya daxil olan rus qoşunları ilə onun qəhrəman müdaﬁəçiləri arasında qanlı döyüş baş verdi.

Erməni vandallarının məhv etdikləri bu qədim tarixi abidələr, qəhrəmanlıq qalaları ilk mənbələrdə və Azərbaycan xalqının yaddaşında yaşayır. Müqavimət göstərməyin heç bir nəticə verməyəcəyini görən Həsən xan 200-dək əyanla qaladakı məscidlərin birinə çəkildi. Axşama yaxın İrəvan qalası işğalçıların əlinə keçdi. Həsən xanla bərabər xüsusi tabor komandiri Qasım xan, Cəfərqulu xan Mərəndli, Əlimərdan xan Təbrizli, Aslan xan, Fətəli xan və başqaları ələ keçirildi. Bundan əlavə, qala müdaﬁəçilərinin 4 bayrağı, qala üzərindəki bütün toplar, silah və sursat ehtiyatı da düşmənin əlinə keçdi.

İşğalçı Rusiya qoşunlarının İrəvanda törətdikləri dağıntılar və şəhərə vurduqları zərərlə bağlı V.Potto bu hadisənin canlı şahidinin dediklərini olduğu kimi qələmə alaraq yazırdı: “Qalanın cənub-şərq küncünə çatarkən divar və bürclərin dağıntısı məni heyrətə saldı. Mənə elə gəlir ki, rus mühasirə artilleriyasının dörd gündə etdiyini çərxi-fələk dörd əsrdə belə edə bilməzdi”.

İrəvan qalasının tutulması ilə Şimali Azərbaycanın bütün ərazisi Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı. İşğaldan sonra Qacarlar İranı və Osmanlı dövləti ərazilərindən köçürülüb gətirilən ermənilər Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq mübarizəsi tarixinin ən şanlı və ən parlaq simvolu olan İrəvan və Sərdarabad qalalarını dağıdıb məhv etdilər. Lakin erməni vandallarının məhv etdikləri bu qədim tarixi abidələr, qəhrəmanlıq qalaları ilk mənbələrdə və Azərbaycan xalqının yaddaşında yaşayır.

Akademik Yaqub Mahmudov yazır ki, “Erməni məsələsi”nin meydana çıxmasının mayasında da Rusiya, İngiltərə, Fransa və ABŞ-ın Osmanlı dövlətini parçalamaq siyasəti dayanırdı. Rusiya, hələ imperator I Pyotrun vaxtından etibarən isti dənizlərə çıxmaq, Boğazlara, Balkanlara yiyələnmək siyasətini davam etdirirdi. Ermənilərdən Osmanlı dövlətinə qarşı bir alət kimi istifadə etmək siyasətini yürüdən Rusiya, hələ 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsindən sonra imzalanan Türkmənçay müqaviləsinə əsasən İran ərazisindən 40 mindən artıq, 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibəsindən sonra imzalanan Ədirnə müqaviləsinə əsasən isə Türkiyə ərazisindən 90 minə yaxın ermənini kütləvi surətdə yenicə işğal olunmuş Şimali Azərbaycan torpaqlarına (əsasən İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazisinə) köçürmüşdü. Rusiyanın əsas məqsədi İran və Türkiyə sərhədlərində möhkəmləndirilmiş xristian zolağı yaratmaq və həmin dövlətlərə qarşı gələcək işğallarında ermənilərdən yenə də bir vasitə kimi istifadə etməkdən ibarət idi. 1877-1878-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsindən sonra da Türkiyə ərazisindən xeyli erməni köçürülərək əsasən İrəvan quberniyasının qəzalarında məskunlaşdırılmışdı.

1877-1878-ci illər müharibəsindən sonra imzalanan San-Stefano və Berlin müqavilələrinə əsasən Türkiyə ərazisində kompakt yaşadıqları ərazidə ermənilərə muxtariyyət verilməsi məsələsi meydana çıxmışdı. Qərb dövlətlərinin və Rusiyanın tövsiyəsi və maddi yardımları ilə ermənilər muxtariyyət əldə etmək üçün silahlı dəstələr təşkil etmişdilər. 1885-ci ildə Vanda yaradılan “Armenakan”, 1887-ci ildə Cenevrədə yaradılan “Hnçak” və 1890-cı ildə Tiflisdə yaradılan “Daşnaksutyun” partiyalarının əsas məqsədləri Türkiyə ərazisində kütləvi qırğınlar və terror aktları törətməklə muxtariyyət əldə etməkdən və sonradan həmin ərazilərdə erməni dövlətinin əsasını qoymaqdan ibarət idi. XIX əsrin sonlarında Türkiyə ərazisində baş qaldıran erməni üsyanlarının yatırılmasından sonra 400 mindən artıq erməni Cənubi Qafqaza gələrək, əsasən İrəvan quberniyasının ərazisində məskunlaşmışdı. Bütövlükdə, XX əsrin əvvəlində Cənubi Qafqazda yaşayan 1,3 milyon erməninin təqribən bir milyonu köçürülüb gətirilmişdi. Köçürülən ermənilər əsasən Azərbaycan ərazisində və azərbaycanlıların elliklə yaşadıqları Cənubi Qafqazın münbit torpaqlarında yerləşdirilmişdi.

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2020.- 25 aprel.- S.13.