Vətəndaş və cəmiyyət
3-cü yazı
Professor Mübariz Əmirov: “Vətəndaş cəmiyyəti dedikdə inkişaf etmiş iqtisadi, mədəni, hüquqi və siyasi münasibətlərin mövcud olduğu cəmiyyət başa düşülür”
Vətəndaşlıq statusu insanlara həm müəyyən vəzifələr, həm də cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında fəal iştirak etmək üçün geniş hüquqlar verir. Professor Mübariz Əmirov bildirir ki, vətəndaşın cəmiyyətin problemlərinin həllində iştirak etmək və hakimiyyətin qərarlar qəbul etməsinə təsir göstərmək hüququ vardır: “Vətəndaşların cəmiyyət həyatında iştirak formalarını iki qrupa ayırmaq olar: siyasi iştirak və sosial iştirak. Siyasi iştirak hakimiyyət orqanlarına təsir etməklə öz maraqlarını təmin etmək məqsədi daşıyır. Sosial iştirak isə vətəndaşların şəxsi və ictimai problemlərini, hakimiyyət orqanlarını cəlb etmədən, öz qüvvələri hesabına həllini nəzərdə tutur.
Siyasi və sosial iştirak formaları bir-birini inkar
etmir. Onlar üst-üstə düşə bilər.
Sağlam demokratiyanın mövcudluğu
üçün həm siyasi, həm də sosial iştirak
vacibdir. Demokratik dövlətlərdə vətəndaşların
dövlət siyasətini dəyişdirməsi mexanizmi
mövcuddur. Bu mexanizm dövlət
proseduralarından ibarətdir. Dövlət
proseduralarına məhkəməyə, əgər bu nəticə
verməsə, beynəlxalq təşkilatlara və beynəlxalq
məhkəmələrə müraciətlər daxildir.
Deputatlara müraciət də dövlət
prosedurası hesab olunur”.
Dünyada
qeyri-zorakı vətəndaş itaətsizliyi təcrübəsi
də var: “Qeyri-zorakı vətəndaş itaətsizliyi də
vətəndaş iştirakının geniş
yayılmış formalarındandır. XX əsrin
30-cu illərinin əvvlində ingilis müstəmləkəçiləri
hind xalqının milli-azadlıq əzmini qırmaq
üçün duz satışı üzərində
inhisarı gücləndirmiş, əhalini duzsuzluğa
düçar etmişdi. Hind milli-azadlıq hərəkatının
lideri, qeyri-zorakı vətəndaş itaətsizliyi
formasının ilhamçılarından biri olan Mahatma
Qandinin rəhbərliyi altında xalq kütlələri
ingilislərdən duzu almaqdan imtina etmiş, tarixdə məşhur
«Duz yürüşü» adını almış dinc hərəkata
başlamışlar. Onlar Ərəbistan dənizi
sahillərinə yürüş edərək, dənizin
suyunu buxarlandırmaq yolu ilə duz əldə etmişdilər.
İngilis hakim dairələri bu hərəkat
qarşısında geri çəkilərək, duz
satışı üzərindəki inhisarı ləğv
etməli olmuşdular. Tarixdə belə
dinc vətəndaş itaətsizliyi halları haqqında məlumatlar
çoxdur”.
Vətəndaş təşəbbüsləri dedikdə
nə başa düşülür? Araşdırmaçı
bildirir ki, elə problemlər var ki, vətəndaşların
gücü ilə onları həll etmək olar. Məsələn, məhəlləyə su çəkilməsi,
hər hansı yerli əhəmiyyətli yolun təmiri, yaxud
kiçik çay üzərində körpünün
salınması kimi işlər vətəndaş təşəbbüsləri
yolu ilə həll edilə bilər.
Vətəndaş iştirakı formalarından daha
geniş yayılanı qeyri-hökumət təşkilatlarıdır. QHT-lər vətəndaşlarının
könüllü gəlirsiz təşkilatlarıdır.
Onlar müxtəlif məsələlərin həlli
ilə məşğul olur, çoxsaylı humanitar funksiyalar
yerinə yetirir, insanların arzu və istəklərini
hökumətin nəzərinə çatdırırlar.
Bəzən QHT konkret problemin həlli
üçün yaradılır. Vətəndaşlara
hüquqi yardım göstərən, seçicilərin
maarifləndirilməsi ilə məşğul olan, təhsil,
səhiyyə və digər sosial problemləri həll etmək
sahəsində fəaliyyət göstərən QHT-lər də
az deyil. Azərbaycan cəmiyyətinin
müxtəlif zümrələrini təmsil edən insanlar
qeyri-hökumət təşkilatları şəbəkəsi
ilə öz qabiliyyətlərini gerçəkləşdirir
və dövlət quruculuğunun müxtəlif sahələrində
onlardan müxtəlif şəkildə istifadə edirlər.
Həmkarlar ittifaqları vətəndaş
iştirakı formalarının ən kütləvi
olanıdır. SSRl dövlətində həmkarlar
ittifaqları formal xarakter daşıyır və işləyən
əhalinin bütün təbəqələri bu təşkilata
avtomatik olaraq üzv qəbul olunurdu. Həmkarlar
ittifaqı təşkilatları totalitar cəmiyyətdə vətəndaşların
şəxsi və ictimai problemlərinin həlli ilə
çox cüzi məşğul olurdular. Demokratik
dövlətdə həmkarlar ittifaqlarının rolu
böyükdür. Onlar vətəndaşların
hüquq və mənafelərini qoruyur və
vaxtaşırı olaraq dövlət orqanları, sahibkarlar
qarşısında məsələlər qaldırırlar.
Respublikada vətəndaşların
hüquqlarının qorunması və sosial problemlərin həllində
həmkarlar ittifaqları mühüm rol oynayır. Ölkədə
həmkarlar ittifaqı hərəkatının inkişafı
üçün bütün şərait yaradılıb.
Mülkiyyət hüququndan asılı
olmayaraq, bütün müəssisə, təşkilat və
idarə işçiləri öz həmkarlar ittifaqlarında
birləşmək və fəaliyyət göstərmək
hüququna malikdirlər. Respublika həyatının
müxtəlif sahələrini əhatə edən sahə həmkarlar
ittifaqları birləşərək vahid Həmkarlar
İttifaqları Konfederasiyası yaratmışlar.
Azərbaycan Konstitusiyasının təsbit etdiyi
bütün demokratik hüquq və azadlıqlardan geniş
istifadə edən qadınlar demokratik dövlət
quruculuğuna öz töhfələrini verirlər. Ölkədə
müstəqil qadın təşkilatları fəaliyyət
göstərir. Bu qurumların fəaliyyəti
sülhün tezliklə əldə edilməsinə, qadın
hüquqlarının müdafiəsinə, onların iqtisadi
quruculuğa geniş cəlb olunmasına, ailə və
uşaqların qorunmasına, qadınlar üçün
iş yerlərinin açılmasına, ictimai-siyasi həyatda
qadınların fəal iştirakına, ailənin mühafizəsinə,
Qarabağ müharibəsindən əzab çəkmiş
qadın və uşaqlara lazımi köməklik göstərilməsinə
yönəldilib.
Vətəndaş iştirakının geniş
yayılmış formalarından birini də seçkilərdə
iştirak təşkil edir. Seçkilərdə
iştirak etmək hər bir vətəndaşın öz
hüququdur, yəni məcburi deyildir. Lakin
unutmaq olmaz ki, vətəndaş ölkəsində gedən
siyasi problemlərə biganə qala bilməz. Bəlkə
də onun bir səsi hansısa ümummilli məsələnin
müvəffəqiyyətli həllinə yardımçı
ola bilər. Bəzi ölkələrdə,
məsələn, Avstraliyada belə hesab edirlər ki,
hökumətin və seçkili orqanların seçilməsində
iştirak etmək təkcə bütün nəsillərin
uğrunda mübarizə apardıqları hüquq deyil, həm
də vətəndaşlıq borcudur. Lakin
bizim ölkəmizdə də demokratik ölkələrdə
olduğu kimi seçkilərdə iştirak
könüllüdür. Azərbaycanda vətəndaşların
seçib-seçilmək hüququ, habelə səs verdiyi
millət vəkilləri vasitəsi ilə dövlətin
siyasi idarə olunmasında fəal iştirak etmək
hüququ var.
Üzvü çox olan cəmiyyətdə vətəndaş
hadisələrə ancaq başqa vətəndaşlarla ittifaqda
olduqda ciddi təsir göstərə bilər. Araşdırmaçı
bildirir ki, siyasi partiyalar yaxın fikirləri və ümumi
maraqları olan adamları birləşdirir. Onlar seçicilərə siyasi mövqe və
proqramların geniş dairəsini təklif edərək,
onlara seçkilərdə öz mövqelərini müəyyənləşdirməkdə
kömək edirlər. Siyasi cəhətdən
fəal olan vətəndaşlar üçün partiya
dövlətin həyatında iştirak etmək və
dövlət siyasətinə təsir etmək
üçün vacibdir.
Vətəndaş cəmiyyəti nədir? Vətəndaş
cəmiyyəti anlayışının ilk dəfə nə
vaxt işlədildiyini demək çətindir. Araşdırmaçı prof. Mübariz Əmirov
bildirir ki, ona həm antik müəlliflərin əsərlərində,
həm orta əsrlər Avropa ədəbiyyatında, həm də
yeni dövrün traktatlarında rast gəlmək olar. Vətəndaş cəmiyyəti dedikdə, adətən,
inkişaf etmiş iqtisadi, mədəni, hüquqi və siyasi
münasibətlərin mövcud olduğu cəmiyyət,
yüksək sosial, iqtisadi, siyasi, mədəni və mənəvi
statusa malik vətəndaşların cəmiyyəti başa
düşülür.
İngilis tarixçisi və politoloqu Entoni Blekin fikrincə,
vətəndaş cəmiyyətinin elementləri və dəyərləri
artıq XIII əsrdə Avropada bərqərar olub. Antik Roma
hüququ burada vətəndaş cəmiyyəti strukturunun
yaranması üçün müəyyən zəmin
yaradıb. Orta əsrlər Avropasında german
tayfalarının bəzi ənənələri də (xalq
yığıncaqları təsisatı, rəhbərliyin,
hakimlərin seçilməsi) vətəndaş cəmiyyəti
elementlərinin tədricən təşəkkül
tapmasında az rol oynamayıb.
Nəticədə, Qərbdə vətəndaş cəmiyyəti
dövlətdən asılı olmayan ictimai təsisatlar və
münasibətlər sistemi kimi meydana çıxıb. Lakin vətəndaş
cəmiyyətini dövlətdə ayrı nəsə bir
şey kimi təsəvvür etmək olmaz. Vətəndaş cəmiyyəti dövlətdən
“uzaqlaşmır”, əksinə, onu öz dəyər və
maraqlarına uyğun olaraq formalaşdırır.
Vətəndaş cəmiyyətinin əsasını cəmiyyətdə
qeyri-siyasi münasibətlər təşkil edir. Onlar
könüllü surətdə formalaşmış assosiasiya
və təşkilatlar vasitəsi ilə meydana
çıxır. Vətəndaş cəmiyyəti
elə bir cəmiyyətdir ki, burada vətəndaşlar
çoxlu müstəqil təşkilatlar vasitəsi ilə
kollektiv şəkildə problemlərini həll edə bilər,
öz fikirlərini söyləyə bilər və hökumətə
təsir göstərə bilərlər. Belə
təşkilatlar vətəndaşlarla dövlət
arasında əlaqə yaradır və dövlətin şəxsiyyət
üzərində hökmranlığına mane olurlar.
Bu o deməkdir ki, vətəndaş cəmiyyəti olan
ölkədə dövlət yalnız müxtəlif təsisatlar,
partiyalar, assosiasiyalar və s. ilə yanaşı mövcud
olan bir elementdir.
Vətəndaş cəmiyyətinin quruluşu ilə
bağlı professor qeyd edir ki, vətəndaş cəmiyyətində
yuxarıda gostərilən müxtəliflik plüralizm
adlanır. Bu şəraitdə bir çox təşkilat və
təsisatlar özlərinin mövcud olması, qanuniliyi və
nüfuzlarına görə dövlətdən asılı
deyillər. Ölkəmizdə demokratik
dövlət qurulduğundan, bu gün onların sayı
yüzlərlədir. Belə təşkilatları
aşağıdakı kimi təsnif edirlər:
- Siyasi
partiyalar və kütləvi siyasi hərəkatlar.
- Peşəkar
ittifaqlar.
-
Yaradıcılıq assosiasiyaları və birlikləri.
-
Qadınların, gənclərin, tələbələrin təşkilat
və hərəkatları.
- Dini
birliklər.
- Yerli
etnik ittifaqlar.
- İctimai fondların hər cür növü.
- Şəxsi elmi-tədqiqatçılıq və təhsil
mərkəzləri.
-
Veteranlar, idmançılar, azarkeşlər, ekoloqlar
assosiasiyaları və s.
Bunların məcmuyu əsasında vətəndaş cəmiyyəti
qurula bilər.
Vətəndaş cəmiyyətinin əsas
elementlərinə, bu təşkilat və birliklərlə
yanaşı, müstəqil kütləvi informasiya və
rabitə vasitələri, hökumət siyasətinin
bütün istiqamətlərinin dövlətdən
asılı olmayan ekspertizaları da aiddir.
Elçin
Qaliboğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2020.- 25 avqust.-
S.13.