“Azərbaycan”
qəzetinin səhifələrində
56-cı
yazı
***
Azərbaycan radiostansiyası
Bazar günü aprel ayının 7-də birinci dəfə olaraq Təbriz radio stansiyası açılıb verilişə başladı və günortadan sonra saat 4-də 380 metr dalğada (orta dalğa) birinci verilişi Azərbaycan dilində verildi. Hələlikdə davamlı proqram tənzim olana kimi imtahan üçün hər gün günortadan sonra saat 6-da yuxarıda deyilən dalğada Təbriz radiosundan Azərbaycan dilində xəbərlər və yerli orkestr tərəfindən ifa olunan musiqi eşidiləcəkdir.
"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 168, 09.04.1946
***
Firidun İbrahimi: "Firqə hərbiləşir"
Firqəmizin üzvləri sonsuz və dərin etimadlarını hər zaman firqənin ali orqanlarının göstərişlərini düzgün bir surətdə icra etməklə firqə rəhbərliyinə göstərmiş və isbat etmişdirlər. Mərkəzi Komitənin bütün çağırışları firqə üzvləri tərəfindən həmişə çox hərarət və maraqla qarşılanmışdır. Bu dərin və sonsuz inamın nümunəsi firqə üzvləri tərəfindən Mərkəzi Komitənin firqəni hərbiləşdirmək barəsində verdiyi fərmanın diqqətə alınması və icrasında aydıncasına görünməkdədir. Bu şərəfli çağırış firqəmizdə dərin bir hissi oyandırıb. Hamı vətən və azadlıq müdafiəsi üçün silah altına girmək üçün bir-birilə yarışmaqdadırlar.
Təbiidir, hər bir firqə üzvü əlinə aldığı silahın haqqını o zaman ifa etmiş olar ki, vətən azadlığı uğrunda aparılan mübarizələrdə layiqincə ondan istifadə edə bilsin, son müharibələrdə əldə edilən geniş təcrübələrlə tanış olsun, kifayət miqdarda taktika və hərbi təlimlərdən bəhrələnmiş olsun. Bu hərbi imtiyazları əldə etmək üçün firqəmiz əlverişli bir şərait yaradıb və belə bir şərait bütün firqə üzvllərinə imkan verir ki, şəhərləri, fabrik və zavodları, iqtisadi və hərbi cəhətdən əhəmiyyətə malik olan məntəqələri qorumaq və müdafiə etməkdən ötrü bir silsilə təlimlər almağa başlasınlar və döyüşlərə, həmlə və müdafiə üsuluna bələd olsunlar. Firqənin hərbiləşməyi firqəmizin iftixarla dolu tarixində çox əhəmiyyətli bir yer tutur.
Bu gündən etibarən bütün firqə üzvləri vətənimizi layiqincə müdafiə etmək üçün hərbi təlimlər görməyə başlayacaq və bu təlimlər sayəsində hər bir firqə üzvü öz tarixi vəzifəsini yerinə yetirməyə hazırlaşacaqdır. Firqəmiz hər bir həssas və tarixi mərhələdə öz ləyaqətini Azərbaycan xalqına azadlıq və həqiqi demokratiyaya rəhbərlik etməkdə göstərmişdir. Ona görə biz əminik ki, firqəmiz bu tarixi mərhələdə daha da iftixar və şərəflə imtahandan çıxacaq və saədət qapısını millətimizin üzünə açacaqdır.
"Azərbaycan" qəzeti. Azərbaycan Demokrat Firqəsinin
orqanı, Təbriz, say 166, 7 aprel 1946-cı il
***
Rza Azəri:
"Qəhrəman Təbrizin inqilab tarixindən bir səhifə"
Birinci
yazı
Hicrətin
1326-cı ilində (1908-ci miladi ilində - red.), yəni 39 il bundan qabaq Məhəmmədəli Şah
1906-cı ildə atası Müzəffərəddin şah tərəfindən
İran millətinə verilən Məşrutəni
(Konstitusiyanı – red.) və azadlığı - “Dar əş-Şurayi
Milli”ni (Milli Şuranı - Parlamenti) topa tutub dağıtmaqla
bütün İranda ortadan qaldırdı. Yalnız
Təbriz əhalisi Səttarxan və Bağır xanın sərkərdəliyi
ilə silahlı surətdə qiyam edib öz haqlarını əldən
verməyəcəklərini Məhəmmədəli şaha əməli
surətdə rəşadətlə bildirdilər.
İranın sair yerləri kimi Təbrizi də sakit və
Məşrutənin ləğv olunmasına razı etmək
üçün o müstəbid hökmdar hər tərəfdən
Təbrizin üstünə qoşun göndərməyə
başladı.
Həmin 1908-ci ildə Təbrizin qeyrətli və
şücatəli əhalisi ilə istibdadın irtica və
dövlət qüvvələri arasında gedən qanlı
vuruşmaları görənlərdən həyatda olanlar indi
də o inqilabın necə ruhlu və əzəmətli bir
inqilab olduğundan heyrət və dəhşətdədilər.
O zamanlar hələ təyyarə, tank və yaxud bugünki
ixtiralar icad edilməmişdi.
Bununla bərabər Təbrizin o qanlı və alovlu
döyüşləri demək olar ki, dünyada o tarixə qədər
baş verən demokratik inqilabların və savaşların
nisbətlə ən mühümlərindən idi. Yenə də
cəsarətlə iddia etmək olar ki, 1789-cu ildə
başlayan Fransanın böyük inqilabından sonra təbrizlilərin
1908-ci ildəki Məşrutə və azadlıq uğrunda
apardıqları qanlı inqilab və vuruşmaları
dünyanı heyrətə salan böyük tarixi inqilab idi.
Dünyanın mühüm ölkələrindən
qəzet və xəbər agentlikləri müxbirləri Təbrizə
gəlmişdilər. Təbrizlilərin bu
qeyrətinə bütün dünya təqdir və təzim nəzərilə
baxırdı. Hətta, Təbrizdəki
“Memorial” mədrəsəsində müəllimlik edən cənab
Paskervil Amerika təbəəliyindən istefa verərək fədailərə
qoşuldu. O mərhum da Qara Məlik davalarının
birində şəhid oldu. Təbrizin bu müqəddəs
inqilabına yardım etmək üçün azadlıqsevən
Şimali azərbaycanlı, gürcü və erməni
qardaşlarımızdan bir çoxları da buraya gəldilər
və burada onlardan da irtica qüvvələri tərəfindən
şəhid edilənləri az olmadı.
Xülasə, o qanlı döyüşlərin ən
sayılı günlərindən birisi də Maku ordusunun
ikinci dəfə olaraq Təbriz üzərinə gəlməsidir. O dəhşətli
döyüşün bir-iki səhnəsini Vərcili Hacı
Məhəmməd Bağırın o tarixdə
günü-gününə yazmış olduğu
“İnqilabi Azərbaycan” (Azərbaycan inqilabı – red.)
adlı tarixi kitabındən iqtibasla Azərbaycanın yeni nəslinə
yazıb təqdim etməyi münasib və faydalı hesab edirəm.
***
1908-ci
ilin iyul ayının əvvəlindən, təbrizlilərin
istibdad və dövlət orduları ilə pəncə-pəncəyə
dayanıb çarpışmasından 35 min nəfərlik
Maku ordusunun 25 sentyabr 1908-ci ildə Təbriz üzərinə
gəlməsinə qədər, yəni 3 ayın müddətində,
Təbriz təqribən mühasirədə idi. Bu son aydan mühasirə daha da şiddətlənmişdi.
Təbrizə ətrafdan gələn azuqənin və hətta
şəhərə axan suların da yolları kəsilmişdi. Sentyabr ayının 22-də
Basmıncda oturan bütün dövlət qüvvələrinin
baş komandanı şahzadə Eynüddövlə irtica və
istibdad qüvvələrinin məskəni və toplanma yeri
olan Dəvəçi, Surxab, Seylab və Şeşgilan məhəllələrindən
başqa Təbrizin yerdə qalan və o tarixə qədər
rəşadətlə döyüşən 11 məhəlləsinin
əhalisinə “nota” göndərərək 48 saata qədər
təslim olub ağ baydaq qaldırmaları üçün
möhlət vermiş və təslim olmadıqları təqdirdə
o məhəllələri yer ilə bərabər edib əhli-əyallarını
əsir edəcəklərini bildirmişdi.
Səttarxana bu xəbəri gətirdiklərində tamam
cəsarət ilə demişdi ki, “48 saat çoxdur, xahiş
edirəm elə bu saat müharibəyə başlasınlar”. Bağırxan
da “hər nə əllərindən gəlir əsirgəməsinlər”,
deyə cavab vermişdi.
Təbrizin
camaatı da Eynüddövlənin bu hədəsini istehza ilə
lağa qoyub deyirdilər: “Biz üç aydır gecə-gündüz
vuruşmadayıq, Eynüddövlənin tiryək həvəsi
başına vurub, müharibənin içində olduğumuz
halda yenidən Təbrizə elani-hərb etməsi (müharibə
elan etməsi – red.) çox gülünc və
axmaqlıqdır”. Camaat böyük mitinqlər
təşkil edərək “bizim müharibədən və
ölməkdən qorxumuz olsaydı, öz hüququmuzu almaqdan
ötrü bu ölüm-dirim meydanına qədəm
qoymazdıq. Onun möhlətinə ehtiyacımız
olmadığı kimi kiçikli, böyüklü,
qocalı, cavanlı öz haqqımız uğrunda
ölüb-öldürməyə hazırıq”, - dedilər.
Təbrizin qeyrətli camaatı bu möhlətin tamam
olmasını səbirsizliklə gözləyib saatları
sayırdılar. Həqiqətən o zamanlar Təbriz
çarpışıb-vuruşmanı adət etmişdi.
Top-tüfəng səsi kəsiləndə
canları sıxılırdı.
Çərşənbə
günü şabanın 26-da (23 sentyabr 1908-ci il
tarixində - red.) Makudan gələn
böyük odru Sofyan və Xoca Mircandan Təbrizə tərəf
hərəkət etməyə başladı. Təbrizin yaxınlığına yetişəndə
Qara Məlikdə yerləşən Qaradağlı salari ərfə
və Seyfulla xanın komandanlığı altında olan
Qaradağ atlıları və Qara Məlikin yerli əhalisi tərəfindən
qarşılanaraq şəhərin şimal-qərbinin bir
ağaclığında olan “Ana xatun” kəndində və ətrafında
“oturaq” etdilər. Şabanın 27-ci gecəsi (1908-ci ilin
sentyabr ayının 24-cü gecəsi - red.) iki tərəfin
top və tüfənginin səsindən hamı əsəbilikdən
dəli kimi olmuşdu. Təbrizin igid fədailəri
səhərə qədər səngərlərdə, tozun,
dumanın içində və yuxusuzluqla başa vururdular.
Cümə axşamı günü sentyabr ayının
25-də Eynüddövlənin özü tərəfindən
konkret olaraq verdiyi 48 saatlıq möhlət və yaxud
özü hazırlıq aparmaq üçün
ayırdığı zaman qurtadığından qoca təbrizlilər
bir gün əvvəldən kiçikli-böyüklü
müdafiəyə hazırlanmışdılar. Amma düşmən tərəfindən
bir hərəkət və əlamət görünmədiyindən
Sərdari-saların əmrilə Ərk, Əmirxiz və
Xiyabandan Ana xatuna, Surxaba və Şateranludakı orduya tərəf
top atəşi oldu. Yenə də düşmən tərəfindən
bir cavab və bir hərəkət görülmədiyindən
fədailər də top atəşinə son verdilər.
1. Hovard
Konklin Baskervil (10.04.1885 – 19.04.1909, Təbriz) — Təbrizdəki
Amerikan “Memorial” Məktəbinin (presviteriyan missiya məktəbi)
amerikalı müəllim. O, Məşrutə hərəkatı
zamanı konstitusiya uğrunda apardığı mübarizə
zamanı qətlə yetirilib. Hovard
"İranın amerikalı Lafayeti"
adlandırılır.
2. Bu məhəllə
Təbrizin qapılı məhəllələrindən
biridir. Təbriz və Azərbaycan xalqları
arasında Vərci kimi tanınır. Vərci məhəlləsi
cənubdan Gəcil və Qara Ağac, qərbdən
Hökmabad, şimaldan Çustduzan, Əmirxiz və Səncəran,
şərqdən isə Şotorban, Çahar Minar məhəllələri
və kiçik bir küçə ilə həmsərhəddir.
“Azərbaycan” qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 164, 4 aprel
1946-cı il
***
Dostlar!
Nə qədər
ağır olsa da, bu qəhrəmanlıq tariximizi, Məşrutə
hərəkatında Səttarxan Sərdari-Milli və Baxırxan
Salari-Millinin rəhbərliyi altında Azərbaycan
xalqının İran mərkəzi hökumətinə,
mürtəcelərə qarşı apardıqları
mübarizədə, ağır və ağlasığmaz
qüvvə fərqinə baxmayaraq verdikləri qurbanlar
müqabilində qazandıqları qələbə, əldə
etdikləri konstitusiya salnaməsini hövsələ edib
oxumağa dəyər.
Bu həm milli və həm siyasi
yaddaşımızı təzələyəcək, nəyə
qadir olduğumuzu hiss etdirəcək, bu gün nə edə
biləcəyimizi və necə edə biləcəyimizi bir
daha qarşımızda mühüm bir vəzifə kimi
qoyacaqdır.
Uğurlar
diləyi ilə,
Rza Azəri:
"Qəhrəman Təbrizin inqilab tarixindən bir səhifə".
2-ci
yazı
Bu günlərdə, yəni 1326-cı ilin şəban (1908-ci ilin sentyabr – S.B.) ayında şəhərin azuqəsi qurtarmış, çörək də tapılmırdı. Şəhərin mühasirəsi elə şiddətlənmişdi ki, xaricdən bir nəfərin də olsun şəhərə daxil olması mümkün deyildi. Bir şəxs rəvayət edirdi ki, mən ayın 27-də (sentyabr ayının 24-də - S.B.) Basmıncda idim. Səhərdən axşama kimi o qədər piyada və atlı qoşun Təbrizə tərəf keçib getdi ki, sayı-hesabı yox idi. Öz-özümə deyirdim, biçarə Təbriz əhalisi bu qədər qoşunun qabağında necə dözəcək. Yəqin ki, şəhər bir saatda təslim olub xarab olacaqdır.
***
Əski əlifbadan transliterasiya və farsca məqalələri
tərcümə edən: AMEA akad. Z.Bünyadov
adına Şərqşünaslıq İnstitutunun
"İran tarixi və iqtisadiyyatı" şöbəsinin
elmi işçisi Saleh Dostəliyev, yazıları elmi redaktə
edən, şərhlər verən, anlaşıqlı dildə
təqdim edən eyniadlı institutun "Cənubi Azərbaycan"
şöbəsinin elmi əməkdaşı Səməd
Bayramzadə.
Xalq Cəbhəsi.- 2020.- 1 dekabr.-
S.14.