Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixində
Gəncə mühüm rol oynayıb
2-ci yazı
Həsənbala
Sadıqovun “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin paytaxtı və
mübariz qərargahı Gəncə”adlı əsərində
tarixçi bu qənaətə gəlir ki, Azərbaycan
Respublikası son dəfə müstəqillik qazandıqdan
sonraTürkiyə ilə münasibətlərimizə yenidən
nəzər salınıb. Tariximizin bu dövrünə aid
yazılmış əsərlər qiymətli
olmaqla
yanaşı, eyni zamanda ölkəmizdə tədqiqatçılar
və oxucular üçün faydalı məlumatlarla zəngindir.Lakin
Azərbaycanda tədqiqatçıların istifadə etdiyi
yeni mənbələrdən alınan faktlar dağınıq
olduğundan,
onlardan istifadə edilməsində xeyli çətinliklər yaranır. Bu səbəbdən də Azərbaycan Demokratik Respublikasının Osmanlı imperatorluğu ilə münasibətləri tarixini, o cümlədən Gəncə tarixinin 1918-1920-ci illər dövrünü əsaslı şəkildə, fərqli ideologiyalara bağlı olmadan, tam tədqiq etmək mümkün olmayıb:“Son 100 ildə ölkəmizdə Azərbaycan tarixinə, o cümlədən Azərbaycan Demokratik Respublikasının paytaxtı olmuş Gəncənin tarixinə aid əsərlər yazılıb. Həmin əsərlərdən sovet ideologiyası qəliblərinə uyğun
yazılanlarda belə, maraqlı faktlar var. Hər hansı əsəri
“sovet indeksi ilə yazılıb” deyib tarixin unutqanlıq
dünyasına göndərmək olmaz. Sovet mənbələrindən
istifadə edildiyi zaman müqayisə üçün digər
mənbə
olmadığından, əldə olan sənədlərə
tənqidi yanaşma imkanımız olmayıb. İndi
dünyanın arxivləri
açıldığından onlardan birbaşa, ya da kompüter
vasitəsi ilə istifadə etmək imkanı yaranıb. Yaxud
da bizə
tərəfdar olan az sayda müəlliflər tərəfindən nəşr
edilmiş əsərlərdən istifadə etmək
imkanımız var.
Xaricilərin yazdığı kitablar nə qədər
qiymətli olsa da, bu yazılarda müəlliflərin ürək
yanğısı çətin görünür.
Bununla belə, əcnəbi müəlliflərin əsərləri
bizim üçün dünya miqyasında çox
böyük dəstək”.
H.Sadıqov
qeyd edir ki, Rusiya, Türkiyə, İran mənbələrindən
imkan daxilində müqayisəli şəkildə
istifadə etmədən Azərbaycanın, o cümlədən Gəncə
tarixinin yazılması mümkün deyil. Azərbaycan tarixi
haqqında bir səhifə, bir məqalə, bir kitabla gerçəkləri
yazmış xarici müəlliflər az iş görməyiblər:
“Azərbaycanda olan müəlliflərin də kitabları
bizim üçün çox qiymətlidir. Ona görə də Azərbaycan
tarixi
haqqında yazmış möhtərəm insanlara (hansı ölkədə
yaşamasından asılı olmayaraq) minnətdarlıq
borcumu
ifadə
etmək istərdim. Onlar həmin əsərlərilə Azərbaycan
həqiqətlərini dünyaya yaymış, çox
mühüm bir
cığır açmışlar. Bu
cığırın genişləndirilməsi, yola
çevrilməsi Azərbaycan tarixçilərinin vəzifəsidir.
Azərbaycan tarixşünaslığında Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti tarixi ən çox tədqiq edilən
sahələrdəndir.
Tədqiqat
prosesində bir çox əsərlərlə tanış
olmuş və o nəticəyə gəlmişik ki, tədqiq
edilməli hələ çox
məsələlər var. Odur ki, onların geniş arxiv
materiallarını cəlb etmədən 23 aylıq
cümhuriyyət tarixinin
zaman və
insanlar qarşısında qoyduğu “Nə
üçün?” sualına tam cavab vermək mümkün
deyil”.
H.Sadıqovun irihəcmli əsərində
aşağıdakı mühüm məsələlər
öz əksini tapıb. AXC tarixində
opponentlərinin əsaslandırılmamış və tez-tez təkrarlanan
nəticələrindən biri ondan ibarətdir ki, guya
cümhuriyyət dövlətçiliyin təşkili nöqteyi-nəzərindən
təcrübəsiz olub və vaxtında dövlətçiliyin
mühüm
aktlarını hazırlaya bilməyibmiş. Təhlil prosesində bunun
cümhuriyyətin dövlətçilik fəaliyyətini təsdiq
edən
arxivlərin sənədləri ilə tanış olmamaqdan irəli
gəldiyi ortaya çıxıb.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Gəncədə 93 təlatümlü
gün keçirib. Azərbaycan Respublikası Tarix
Arxivinin
fondlarında mühafizə olunan sənədlərlə
tanışlıqdan bəlli olur ki, 93 gündə Azərbaycan
Xalq
Cümhuriyyəti 210 hüquqi-dövlətçilik
aktını hazırlayıb və qəbul edib. Qeyd olunan sənədlərdə
Cümhuriyyətin qanunverici bazasını tam və
yüksək səviyyədə yarada bilməsi göstərilib. Bakıda ictimai
hərəkat xadimləri arasında sosial-demokratiya qüvvətli
olduğu halda, Gəncədə olanların milli-demokratik
hərəkatın tərəfdarı olduğu da tədqiqat prosesində sənədlər
tərəfindən təsdiq edilib.
Yaddan çıxarılmamalıdır ki, AXC Gəncədə
olduqda onun qanunverici orqanı - Parlamenti yox idi.
Bir
neçə qanunun Milli Şura tərəfindən,
qalanları isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin
Nazirlər
Şurası və müvafiq nazirliklər tərəfindən
qəbul edilib.
AXC-nin Gəncədə və Bakıda qəbul etdiyi
hüquqi
aktlar
mükəmməl qanunvericilik nümunəsi olub, cəmiyyətin
bütün sahələrini əhatə edirdi, burada Avropada
tətbiq
edilməyən bir xalq cümhuriyyəti qurulmasının həqiqiliyi,
mənbələrdə də açıq şəkildə
göstərilib.
Gəncə
Azərbaycanın Qərb bölgəsinin yalnız inzibati mərkəzi
deyil, həm də Azərbaycançılığın,
sosial hərəkatın
mərkəzi idi. Cümhuriyyət dövrü
Gəncəsinə baxış bucağı
yanlışdır. Ona görə ki, Gəncəyə
müasir
bucaq altında baxılır və hər vəchlə onu
Rusiya imperiyasının əyalət şəhərlərindən
biri hesab edirlər.
Halbuki, Rusiya imperiyasında bir sıra şəhərlər
istisna edilərsə, Gəncə paytaxt olmağa layiq şəhər
idi.
Tarixin
bütün dövrlərində olduğu kimi, Gəncədə
iqtisadi, mənəvi və təhsil sahəsində çox
uğurlar əldə
edilmişdi ki, bu da gəncəlilərin Rusiya imperiyasının
siyasi həyatında fəal iştirak etməsinə imkan
yaradırdı.
Gəncəlilər
təhsillərini Şərqin, Avropanın və Rusiyanın ali məktəblərində alaraq regionun siyasi
həyatında
aparıcı mövqedə iştirak edirdilər.
AXC tarixinin arxivşünaslıq bazasının müəyyən
edilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycan
Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin AXC ilə əlaqədar
fondlarının da siyahısı kitaba əlavədə
verilib
ki, bundan sonrakı tədqiqatçıların istifadəsini
asanlaşdırsın. Tarixi tədqiqatlar
cansız deyil. Ona görə
də
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə Osmanlı hərbi
birliklərinin əvəzsiz köməyini öyrənərkən
vacib və
tarixi ədalətin
tələb etdiyi məsələ - Anadolu-Qafqaz türklərinin
qarşılıqlı qardaşlıq konsepsiyası
Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə
tədqiq edilib.
Çox
halda Osmanlı dövlətinin Qafqaz İslam Ordusu vasitəsi
ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə
göstərilən köməyi tədqiq olunarkən
Qafqaz türklərini sanki fəaliyyətsiz təsvir etmək
kimi yanlış bir meyl
var.
Balkan və Çanakkala savaşlarında şəhid olan on
minlərlə Azərbaycan türklərinə
haqsızlıq olduğunun
fərqində olmalıyıq. Tədqiqata bu pəncərədən
də baxılıb. Birinci dünya müharibəsi illərində
tarixdən məlum
olduğu
kimi, Anadolunun müəyyən bölgələri ruslar tərəfindən
işğal edilmişdi. Rus işğalında olan
bölgələrdə erməni quldur dəstələri
özbaşınalıqlar edirdi. Türklərə
qarşı həqiqi soyqırımı həyata
keçirdikləri
bir
dövrdə Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin
geniş profilli fəaliyyəti geniş və yeni faktlar əsasında
tədqiq
edilib.
1917-ci il Oktyabr inqilabı dünyanın tarixi
inkişafının yönünü zorakılıqla dəyişdi.
O vaxtdan
başlayaraq bolşevik inqilabı Peterburqdan ucqarlara - Qafqaza
süründü və uğur da qazandı. Azərbaycan
xalqının qanlı düşməni Stepan Şaumyanın
başçılığı ilə Bakıda Xalq
Komissarları Sovetinin bolşevik
hakimiyyəti quruldu. V.İ.Leninin planına görə “Bakı Xalq
Komissarları Soveti Qafqazda bolşevik
inqilabının qələbəsini hansı yolla olursa olsun, təmin etməlidir”
tələbi təhlil edilib. Azərbaycanlılara qarşı
soyqırımının həyata keçirilməsində
Leninin planının Şaumyanın iştirakı ilə həyata
keçirilən faciələrin
məqsədi Qafqazı Azərbaycansızlaşdırmaqdan ibarət
olub.
Dünyada
“Ordusuz xalq müdafiəsiz xalqdır” tendemi mövcuddur ki,
zamanın qara siyahısına düşən
hökmdarlar işğal prosesində müqavimət göstərən
və ona görə də mənfi münasibət bəslədikləri
xalqları onun
vasitəsi ilə cəzalandırırlar. Rusiya işğal prosesində
Azərbaycanın, xüsusi ilə Gəncənin ciddi
müqavimətinə
rast gəldiyindən
və xristian təəssübkeşliyindən hərəkət
edərək xalqın
silahsızlaşdırılmasını həyata
keçirmənin mükəmməl metodikasını
hazırlamışdı. Azərbaycanlılar hərbi səfərbərlikdən
kənarda saxlanılır,
hərbi
məktəblərdə istisnalar nəzərə
alınmazsa, oxumağa icazə verilmirdi.
Transqafqaz
Seyminin daxili-xarici siyasəti geniş təhlil edilib və məqsədli
olaraq Şaumyanın
rəhbərliyi ilə Bakı Xalq Komissarları Sovetinin göstərişi
ilə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı
soyqırımının
qarşısının alınması ilə bağlı
heç bir tədbir görə bilmədiyi təsbit edilib.
1917-ci
ilin oktyabrından başlayaraq bolşevik inqilabı Qafqazda
tamamilə qələbəni təmin etməyə
çalışırdı. Azərbaycanda o
dövrdə Leninin bolşevizminin sosial bazası yox idi.
Bununla bağlı Bakı Xalq
Komissarları Sovetinin Bakıda zorla, cəbhədən
qayıdan ermənilərin köməyi ilə
üstünlüyə nail olublar.
Qafqazda
bolşevizmin qələbəsinə imkan verməyən Gəncə
sindromu uzun illər açılmayıb, çox hallarda da
ya bilməyərək,
ya da məqsədli olaraq üstündən keçilib. 1917-ci
ilin oktyabrından bolşevizmin Qafqazda
yayılmasına Gəncə başda olmaqla Azərbaycanın qərb
bölgəsi mane olub.
V.İ.Lenin
və İ.Stalinin Azərbaycana, konkret olaraq Gəncəyə
münasibəti başımıza gələn
fəlakətlərin səbəbi olsa da, uzun illərdən
bəri tədqiq edilməyib və tarixi tədqiqatına qərar
verilməyib. Gəncə
1917-1918-ci
ilin mayında Bakı Xalq Komissarları Sovetinə Leninin
Qafqazı bolşevikləşdirmək
tapşırığını
yerinə
yetirməyə imkan verməyib. AXC-nin ilk paytaxt olaraq Gəncəyə
gəlməsi Leninin nümayəndəsi
Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Xalq
Komissarları Sovetinin vəzifəsini müəyyən etdi. Onlar Xalq
Cümhuriyyətini
beşikdəcə - Gəncədəcə boğmaq
planını reallaşdırmaq üçün hücuma
keçdilər və Kürdəmirə
qədər gələ bildilər. Hadisələr
Leninin planından fərqli şəkildə cərəyan
edirdi. Gəncə sindromu V.İ.Leninin
planlaşdırdığı 1917-1918-ci illərdə Qafqazda
bolşevik inqilabının “təntənəsini” aradan
qaldırmışdı.
Gəncədə beşikdə boğmaq istədikləri
istiqlal ordusu bolşeviklərin erməni qüvvələrini
Bakıya doğru qovdu.
Gətirilən
faktlardan aydın görünür, Gəncə sindromu Lenin və
Stalinin Qafqazda bolşevik inqilabı
haqqında planlarının reallaşması imkanlarını
aradan qaldırıb, Lenin və Stalinin Gəncəyə
sonrakı dövrlərdə
münasibətlərinin səbəbləri (sovet hakimiyyəti
dövründə Gəncənin adını dəyişib
Kirovabad etdilər) daha
qabarıq şəkildə görünür. Gəncə
1917-ci ilin oktyabrından 1920-ci ilin 28 aprelinə qədər
Lenin və Stalinin planları ilə müəyyən edilən
Qafqazda bolşevik inqilabının - hakimiyyətinin qərarlaşmasına
mane olub.
Elçin Qaliboğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2020.- 17 dekabr.-
S.9.