Azərbaycan əfsanələrində quşların yaradılışı

2-ci yazı

Göyərçinlə bağlı başqa bir əfsanəyə nəzər salaq. Burada da eyni motivi müşahidə edirirk: “Bir ər-arvad var idi. Onların bir qızı, bir oğlu doğulur. Kişinin qoca anası da vardı. Anası xəstələnir, can verəndə gəlin bərkdən gülüb yükün üstdə oturur. Arvadı basdırandan sonra kişi arvadından niyə güldüyünü soruşur. Qadın sirri açmaq istəmir, kişi əl çəkmir. Qadın deyir ki, sənin anan ömründə qonşuya pay verməyib, vur-tut bir süpürgə, bir çarıq verib. Anan öləndə onlar meyidin yanına gəlmişdilər, basdırmağa gedəndə arxasınca getdilər. Ona görə güldüm. Ona görə yükün üstünə çıxdım ki, Əzrayıl onun başını kəsdi, qan adamların üstünə sıçradı. Qadın bunu deyib göyərçinə döndü, uşaqları da göyərçin oldular, pəncərədən uçub getdilər. Kişi başa düşdü ki, qadını göyərçin imiş. Heybəsinə çörək qoyub onları axtarmağa getdi. Yorulub bir ağac altında yatdı. Oyananda gördü ki, üstünə gün düşür, amma bir şey onun üstünə kölgə salır. Kişi ağacda yuva, yuvada üç göyərçin gördü. Uşaqlar atalarını tanıdılar. Analarına yalvardılar ki, bu bizim atamızdı. Kişi də dedi ki, onlarsız yaşaya bilmir, evə gəlsinlər. Qadın dedi ki, biz uçub gedəcəyik, sən də yavaş-yavaş gəl. Kişi evə gəlir, görür arvadı, uşaqları evdədir. Ömürlərinin axırlarına kimi xoşbəxt yaşayırlar”.

Bu əfsanədə kosmoqoniya bir mühüm elementlə bağlıdır. Bu, gülüş motividir. M.Kazımoğlunu apardığı tədqiqatlar göstərir ki, bu gün folklorumuzda müsbət emosiya yaradan gülüş əslində arxaik mifoloji görüşlərlə bağlıdır və magik mahiyyətə malikdir. Müəllif gülüşü kosmosyaradıcı başlanğıc kimi səciyyələndirərək yazır ki, nağıllarda gülüşdən od əmələ gəlməsi motivi ilə də qarşılaşırıq... Pəri qızların qəhqəhəsindən gül-çiçək əmələ gəlməsinə bir həqiqət kimi baxan insan yavaş-yavaş öz gücünə də inanmağa başlayıb və müqəddəsləşdirdiyi ətraf təbiəti özünə daha da çox yaxınlaşdırmaq istəyib.

Nəzərdən keçirdiyimiz əfsanədə kosmoqoniya arvadın gülüşündən başlayır. Başqa cür desək, gülüş kosmoqonik prosesi işə salır. Çünki qadın gülməsəydi, əri gülüşün sirrini soruşmayacaqdı və sirri açan qadın da göyərçinə çevrilməyəcəkdi.

Göyərçinlə bağlı bir maraqlı mətnə də diqqət yetirək: “Bir padşahın çoxlu göyərçinləri varmış, hara getsə göyərçinləri də özü ilə apararmış. Nə sözü olsa yazar, göyərçinin ayağına bağlar, uçurarmış. Bir gün bu padşahın torpağına başqa hökmdar hücum edir. Padşah döyüş haqda bütün məlumatları göndərir, axırda yaralananda heç nə yaza bilmir, sinəsinin qanı ilə göyərçinin ayağını qırmızıya boyayır. Arvadı başa düşür ki, padşah ölümlə üz-üzədir, şahlığı əlinə alıb ərinə köməyə gedir. O vaxtdan bütün göyərçinlərin ayağı qırmızı – qan rəngində olur”.

Mətndən çıxan mənalara diqqət edək:

1. İnsanla quşun bağlılığı: Padşah hara getsə göyərçinləri də özü ilə apararmış.

2. Göyərçinlərin mediativ funksiyası: Quşlar mifologiyada dünyalar arasında əlaqə yaradan mediatorlar hesab olunurlar. Burada da padşah göyərçinlərdən əlaqə – mediasiya vasitəsi kimi istifadə edir.

3. Xaos: “Bir gün bu padşahın torpağına başqa hökmdar hücum edir”.

4. Kosmoqoniya: Padşah yaralanır, arvadına öz qanı ilə məlumat göndərir. Onun yaralanması və qan ölümü və yeni yaradılış prosesini ifadə edir.

5. Yeni kosmosun yaranması: “Arvadı başa düşür ki, padşah ölümlə üz-üzədir, şahlığı əlinə alıb ərinə köməyə gedir”.

6. Göyərçinlər yeni kosmosun simvolu, yaxud yeni yaradılış kimi: “O vaxtdan bütün göyərçinlərin ayağı qırmızı – qan rəngində olur”.

Qarğa haqqında əfsanədə maraqlı yaradılış motivi ilə üzləşirik:

“Yetim qız varmış, onun ögey anası, ögey bacısı varmış. Yetim qıza varlı oğlanın gözü düşür, onu almaq istəyir. Ögey ana yetim qıza mane olmaq istəyir. Oğlan evdən çıxanda qızı suya göndərir. Oğlan qızı görür, qız qaçmaq istəyir, yıxılır, oğlan onu qaldırmaq istəyəndə böyürdən analığı çıxır, qızı da, oğlanı da hədələyir. Qızı evə gətirir, deyir bacın xəstələnib, həkim ona qar məsləhət görüb, get tap. Yayın isti günü qar tapmaq çətin idi. Ona görə də qız əyninə qara paltar geyinib təpədə oturur. Allaha yalvarır ki, məni ya daş elə, ya quş. Qız quşa dönür, “qar-qar” deyərək fəğan edir”.

Bu əfsanədə yetim qız, onun ögey anası, ögey bacısı və onların arasında olan münasibətlər xaotik durumu bildirir. Qızın anası ölüb və bu, doğma, isti ailə münasibətlərinin pozulmasıdır. Varlı oğlanın qıza vurulması xaotik durumdan çıxışı bildirir. Lakin ögey ana mane olur. Ögey ananın yetim qızı qar dalınca yollaması nağıllardakı “çətin səfər” motivi ilə eyni cərgədə durur. Qız tapşırığın öhdəsindən gələ bilmir. Xaotik gərginlik zirvəsinə çatır və Allaha yalvaran qız qarğaya dönür.

Qeyd edək ki, Azərbaycan əfsanələri üçün səciyyəvi olan əxlaqi-etik boya quşların yaranması ilə bağlı əfsanələrdə özünü daha qabarıq göstərir. Məsələn, bir əfsanə mətnində deyilir ki, bir oğul anasını döyür. Ana bu əzaba dözür, ancaq Tanrı dözmür, deyir ki, anaya olan hörmətsizlik mənədir. Ana “yenə ona rəhm et” deyir. Tanrı nankorun canını almır, oğlunu quşa döndərir. Oğul anasına yalvarır, “Ana, dan, ana, dan”. Elə bilir ki, anası dansa, o, bağışlanacaq. Bu əfsanədə günah işlətmiş, insani münasibətlərə xələl gətirmiş – anasına əzab vermiş oğulun quşa döndərilməklə cəzalandırılması təsvir olunur. Əfsanənin yaradılış mifi müstəvisində təhlilindən aşağıdakılar hasil olur:

1. Burada yaradılış birbaşa cəza motivi ilə əlaqədardır. Tanrı nankorluq edən oğlanı quşa döndərir.

2. Cəzanın əsasında oğlanın antietik hərəkətləri durur. O, anasını döyür.

3. Oğlanın antietik hərəkətləri ailədaxili, başqa sözlə, ana-oğul münasibətlərinə zidd olan hərəkətlərdir. Yəni oğlanın anasını döyməsi mənəvi xaosdur.

4. Ana oğlunun hərəkətlərinə dözsə də, Tanrı dözmür: oğlana cəza verir.

5. Tanrının oğlana verdiyi cəza ilə yeni kosmik element – quş yaranır.

Beləliklə, yaradılış mifinin məntiqi təsdiq olunur: yeni kosmos xaos əsasında yaranır. Demək, quşlarla bağlı əfsanələrdə öz əksini tapmış yaradılış kosmoqoniyasına görə, həyat –yaradılış bütün hallarda ölümdən keçir. Bu da göstərir ki, Azərbaycan milli düşüncəsində, milli xarakterində vətən uğrunda ölməyin əbədi mənəvi həyata bərabər tutulması əqidəsi öz mayasını yaradılış miflərindən alır.

Aşağıdakı əfsanədə namus və sevgi yaradılış mifinin əsas konseptləridir: “Şorgöz padşah varmış, hətta gəlinlərə də göz dikirmiş. Gəzməyə çıxanda yeddi gəlin görür, onlar ərləri ilə gəzirlərmiş. Padşah əmr verir ki, gəlinləri hərəmxanaya aparsınlar. Ərləri qabağa durur. Şah deyir ki, gəlinlər könüllü getməsələr, ərlərini öldürəcək. Gəlinlər hiylə işlədirlər, yalandan razılıq verib əsgərləri meşədə azdırırlar. Qayıdıb görürlər ki, yerdə ərlərinin kəmərləri qalıb, özlərini doğrayıblar. Gəlinlər dəhşətə gəlib ağlayırlar, axırda qu quşuna çevrilirlər. Kəmərləri dimdiklərinə alıb uçurlar”.

Burada namus və əxlaqsızlıq bir-birinə qarşı dayanır. Əfsanə yaradıcısı namusu tərənnüm edir. Namus ölüm gətirir, lakin bu, məhv yox, yeni yaradılışdır. Qu quşları namuslu, vəfalı qadınların simvoluna çevrilir.

***

Su stixiyası ilə bağlı əfsanələrdə yaradılış mifinin semantikasını əks etdirən mətnlərə də nəzər salaq. Bu əfsanələrdə bulaq, göl, çay və s. yaradılışı ilə bağlı kosmoqoniya öz əksini tapıb. “Kor bulaq” əfsanəsində deyilir ki, bacı və qardaş varlı kişinin oğlundan qaçırlar. Çöldə qardaşı susuzlayır, bacı gözünü çıxarıb qardaşının ağzına sıxır. Qardaş bu suyun acı olduğunu hiss edir. Görür bacısı qan içindədir, bu yandan da varlı kişinin oğlu gəlir. Qız Allaha dua edir ki, bu bəladan onları qurtarsın. İkisi də dönüb bulaq olur. Varlı kişinin oğlu su içmək üçün əyilir, su quruyur, o da susuzluqdan qırılır. Burada yaradılış kosmoqoniyası aşağıdakı süjet quruluşuna mailkdir:

1. Bacı və qardaş – kosmik harmoniya;

2. Bacı və qardaşın varlı kişinin oğlundan qaçmaları – xaos durumu;

3. Bacı və qardaşın ölmələri – xaosdan kosmosa keçid prosesi;

4. Bacı və qardaşın bulağa dönmələri – yeni kosmos.

“Canavar bulağı” adlı əfsanədə deyilir ki, bir kişi gəzməyə çıxıbmış. Hava isti imiş, kişi susuzlayır, daş üstdə oturur, görür bir canavar gəldi, ayağı ilə yeri eşməyə başladı. O yerdən su çıxdı.

Burada bulağın (suyun) yaranması qurdla əlaqələndirilir. Qeyd edək ki, bu süjet qurd obrazının mifik semantikasının üzərinə də işıq salır. Belə ki, biz qurdu bu əfsanədə yaradıcı başlanğıc, mədəni qəhrəman kimi görürük.

“Ayranlı bulaq” əfsanəsində deyilir ki, bir obaya başqa oba hücum edir. Hamını qırırlar, Səlbinazın uşağını da öldürür, özünü əsir aparırlar. Yolda Səlbinaz susuzlayır. Döşünün südünü əlinə sağıb içir, barmağının arasından süd yerə düşür, süd rəngində bulaq çıxır. Burada yaradılış mifinin kosmos-xaos-kosmos strukturu bir daha təsdiq olunur. Belə ki mifik kosmoqoniya baxımından:

1. Obanın həyatı – kosmos;

2. Obaya hücum olunması, Səlbinazın əsir düşməsi – xaos;

3. Səlbinazın südündən bulağın yaranması – yeni kosmosun təşəkkülüdür.

Yaxud “Qoşa bulaq” əfsanəsində deyilir ki, iki qardaşı ağa kənddən qovur. Onlar yolda susuzlayırlar. Bir-birini öldürüb qanlarını içməklə susuzluqlarını yatırmaq istəyirlər. Əllərini göyə qaldıranda daş əllərindən düşür, daşın yerə düşdüyü yerdə bulaq qaynayır.

Göründüyü kimi, yaradılış mifinin kosmos-xaos-kosmos strukturu burada da özünü təsdiq edir. “Qanlıgöl” əfsanəsinə nəzər salaq: “Bir kişi oluf. Allah kəssin heylə kişini. Yağış yağırmış. Deyif, ki, bı yağış kəssin, mən bı cütü əkim, qurban kəsəjəm. Allah yağışı kəsif. Bı, köynəyin cıxardıf bitdiyif, biti öldürüf, deyif:

– Bı da sənin qurbanın.

Bir yağış yağıf ki, o öküzü də, cərgəfcini də, kişini də aparıf töküf gölə, öldürüf. Adı qalıf Qannıgöl. Qannıgöl də Batabatdan bəri tərəfdədi, Kecəl dağın arxasındadı. Yaylağa gedəndə həmişə orda gedif tikilirdik”. Göründüyü kimi, burada cəza motivi var. Cəzanın olması kosmik nizamın (kosmik harmoniyanın, yəni Allah-insan münasibətlərinin) artıq pozulduğunu və xaosa keçdiyini bildirir. Yeni kosmos (Qanlıgöl) bu xaotik durumdan təşəkkül tapır.

Qeyd edək ki, Azərbaycan folkloru su ilə bağlı əfsanələrlə zəngindir. Onların hamısını burada tədqiq emək, təbii ki, mümkün deyil. Həmin əfsanələrlə də tanışlığımız göstərir ki, yaradılış mifi su ilə bağlı əfsanələrin hamısının mifik nüvəsini təşkil edir.

Elçin Qaliboğlu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2020.- 25 iyul.- S.14