“Bir günəşsən, Nəsimi, kim anın…”

2-ci yazı

Nəsimi yaradıcılığında mifoloji obrazların məsəlləşmiş biçimdə ifadəsi

Huri-Mələk

Mələk obrazı da Nəsimidə gerçək, həqiqətə yetmiş insanın təsdiqi olaraq diqqəti çəkir:

Apardı könlümü məndən bu gün ol cənnətin huri,

Götür pərdə cəmalından ki, sənsən eynimin nuri.

Vaiz, mənə vəd etdiyin cənnətdə huri nisyədir,

Gəl, nəqd ağuşumda gör gülüzlü siməndamı sən.

Mələk – od (Dindəkinin əksinə olaraq – Od-İnsan):

Həqqə yetən insanın içi o qədər işıqlanıb ki, odun işığı üzündə də aydınca ifadə olunub:

Düşərəm oda göricək bu mələknijad huri,

Əcəba, bu Çin bütinin üzi nəqşi – azərimi?

(Bu mələk soylu hurini görcək oda düşərəm, bu Çin gözəlinin üzü oddan işlənmiş rəsmdirmi?)

Günəş – Ay

Türk mifiloji obrazlar sistemində Günəşin, Ayın insanlaşmış obrazı aparıcıdır. Nəsiminin yaradıcılığında təbiətin indi də sirli-sehrli sayılan obrazlarına yanaşma özünəməxsusdur. O, vəcd məqamında özünü Günəş, Ay sayır. İnanır ki, Haqqa yetib, haqq olub. Bu qənaət onun fitrətən yerin-göyün sirrinə yiyələnməsi ilə bağlıdır.

Şəms mənəm, qəmər mənəm, şəhd mənəm, şəkər mənəm,

Ruhi-rəvan bağışlaram, ruhi-rəvana sığmazam.

(Günəş mənəm, ay mənəm, bal mənəm, şəkər mənəm,

Axıcı ruh bağışlaram, axıcı ruha sığmaram).

Bu qənaətdə isə qətiyyən şişirtmə yoxdur:

Bir günəşsən, Nəsimi, kim anın,

Neçələr zərrəsinə həsrətdir.

(Ey Nəsimi, sən neçələrinin zərrəsinə həsrət çəkdiyi bir günəşdən).

***

Nəsimidə Cənnət – Cəhənnəm dindən gələn obrazlar olub, Xeyirin – Şərin, İşığın-Qaranlığın, Həqiqətin-Yalanın əvəzedicinə çevrilir. Bu obrazlar əslində onun “quş dilli” poeziyasında İnsanın – Həqqin-Allahın və əksinə Şeytanın – Divin – İblisin şəxsində mütləq təzadlardır. Nəsimi bu təzadların arasında birlik axtarmır. Çağdaş düşüncədə təzadların arasında birlik olmadığı ağla gözəl çatır. Artıq bu beytdə hər şey aydındır:

Hər kim irər vüsalına, eyşi-nəim içindədir,

Vəslinə irməyən kişi bil ki, cəhim içindədir.

(Sənə qovuşan cənnət yaşayışı içindədir. Sənə qovuşmayan kişi də bil ki, cəhənnəm içindədir).

***

Nəsimidə başlıca məqsəd insanın ilahiliyinin ifadəsidir. İnsan hər şeydir. Kainatda elə bir möcüzə, qeyri-adilik yoxdur ki, orada insanın izi, təsiri görünməsin, bilinməsin. Ona görə də Nəsimi nədən danışır-danışsın, son nəticədə insanın ucalığını, qeyri-adiliyini göstərir. Ona bütün özünüifadələr, müqayisələr, obrazlar insanın böyüklüyünü göstərmək üçün gərəkdir.

Başqa tərəfdən, Nəsimi bütün dediklərini canlı yaşayır. İnsan idrakının hüdudsuzluğu, zamanüstülüyü, xülyaçılıqdan ötəliyi onu ağlına fəhmən çatır. Mifoloji obrazlar Nəsimiyə gerçək, həqiqətə yetmiş insanın böyüklüyünü, əvəzsizliyini çatdırmaq üçün gərəkli mənəvi dayaqlardır.

***

Allah obrazı, insanın ilahi imkanlarını aşkarlayıb allah olmasına inam ideyası Nəsimi yaradıcılığından qırmızı xətlə keçir. Demək olar, Nəsiminin bütün şeirlərində bunun təsdiqini görmək olar. Nəsimi demək istəyir ki, insan bitmir, tükənmir. O duyğu, o düşüncə ki, mif yaddaşından gəlir, dini kitablarda alın yazısı ölçüsündə normalaşdırılır, insan üçün əlçatmaz sayılır; Nəsiminin insanı idealının (Nəiminin) və özünün şəxsində o hallara nəinki yetir, ötür, qüdrətinin yenilməzliyini ifadə edir.

Bu baxımdan Nəsiminin insan obrazı mifoloji obrazların sadəcə, bədii, bəzəkli təsvirli davamı yox, canlı, uzun müddət xülyalaşmış mühitdən xəyala, canlı gerçəkliyə gələn, həqiqətə yetmiş insan idrakında gözəlliklərin, ilahiliyin daşıyıcısı olub, Xeyirin təmsilçisinə çevrilir. Mifoloji obrazlar Nəsiminin insan idealını təsdiq edir. İlahiləşən insanda müsbət mifoloji obrazlardan nəinki nəsə var; habelə Nəsiminin inamlı təsvirlərindən bəlli olur ki, canlı, özünə yetmiş insan bunlardakı gözəllikləri də öz içinə alır, daha da yetkinləşir, bənzərsiz şəkildə var olur.

Mənfi mifoloji obrazlar isə insanın həyatdan (yaşamdan) ciddi dərs almasını şərtləndirir. Hürufilik təlimində Həqqə yetməli olan insan anlayır ki, Divə, Cinə, Şeytana… oxşamaq – dünyasızlaşmaq, Həqqə - Allaha yetib Allah olmağın feyzini yaşamağa qarşıdır.

***

Nəsimi demək istəyir, deyir ki, şərləşən insan divləşir, o, bütün zəhminə, möhtəşəmliyinə baxmayaraq əbədiyyətin yanında an da deyil. Yəni Şər mahiyyətcə dünyanın mayasında – özülündə deyil, gedişindədir. Nəsimi şeiriyyətinə - yoluna vaqif olan bu gedişdəki təhlükəni anlayır, dünya qarısının alına aldanmır. Nəsimidə insanı heçlikdən mənəvilik yolçusu olması qurtarır.

İnsanın Xeyir-Şərliyi kimi ikiliyi var: içi ilə bacaran, insani imkanlarını aşkarlayan Xeyirə yüksəlir, xeyirləşir. İçindəki divə - canavara, tülküyə, ilana yenilən Şərə təslim olur, şərləşir…

***

Nəsimi idrakı insanın xeyir, müqəddəslik halının elə bir məqamına çatır ki, qüdrətinin təsdiqi üçün bu kimi mifoloji obrazlar gərək olur. İlkin mifoloji düşüncədən, sonralar isə sistemləşmiş dindən gələn, ağılda, düşüncədə halüsinativ obraz olaraq oturuşan mifoloji obrazların Nəsimi düşüncəsində aydın müəyyən edilməsi onun ulusal düşüncə varisliyinə yetməsi, bunu ilahi ölçüdə ifadə edə bilmək qüdrətindən soraq verir.

Nəsiminin mifoloji obrazları şeirlərində yüksək məharətlə təqdimi, hətta bunları məsəlləşmiş biçimdə ifadəsi insanın daxili aləminə bələdliyindən, insan psixologiyasını bilməsindən qaynaqlanır. Nəsimi fitrətən anlayır ki, insanın şəxsində özünün daxili dünyasına bələd olduqca onun bitməyən, tükənməyən sirli gözəllikləri üzə çıxır. Dinin məntiqinə əsaslandıqda insanın alın yazısı var, onun bu və ya başqa gözəl işlərə meyl etməsi də Allahdandır. İnsan burada idarə olunan varlıqdır.

Nəsiminin insanı isə idarə olunan yox, halına, taleyinə yiyə duran, aqibətini yaradandır. O, gedişata təslim olmur, aqibətinin həmişəlik yiyəsi olur.

Adətən bədii ədəbiyyatda, şeir düşüncəsində konkret yaradıcı insanın ağlından gələn, ömürləşən ifadə aforizm sayılır. Bəs necə olur ki, burada aforistik səciyyə daşıyan məqamlara məsəl kimi yanaşmalı oluruq? Ona görə ki, Nəsimi poeziyasının aydınlığı içinə, ruhuna bələd insanın özünüifadəsidir. Buradakı haraylı, inamlı özünüifadənin özülü hürufilikdən gəldiyi dərəcədə də habelə mayasını Azərbaycan xalq ruhundan tutur.

Nəsimi poeziyasında o dərəcədə aydın şəkildə həqiqətləşmənin, aydınlaşmanın - ilahiləşmənin təsdiqi var ki, bu, artıq konkret poeziya kontekstindən çıxır, hürufililiyin dünyabaxış ölçüsündə ifadəsi olmaqla şeirlə deyilən, yaddaşlarda oturuşan, qəbul olunan məsəl biçiminə gəlir.

Nəsimi möhtəşəm fikir ustadıdır. Uyğun bildiyi nədən danışırsa-danışsın, fikrinə söykək kimi nəyi əsas (müqayisə) gətirirsə-gətirsin, sonuc onun ilahi məntiqiylə möhürlənir. Bu baxımdan, mifoloji adalardan məsəlvari bəhrələnmə Nəsimi şeirinə daxili uyum səbatlığı gətirir.

Nəsimi ustadlığı ilahiliyin qaynağının insan olduğuna, insanlığın imkanlarının tükənməzliyinə, insan idrakının təkcə ona kimi yox, indi, bundan sonra da daha böyük, hüdudsuz yeniliklərə yetəcəyinə, bəşərin xoşbəxtlik özülünü yaradanlardan biri olacağına inamı möhkəmləndirir.

Nəsimi poeziyasının ustadlıq örnəyi bizə bundan sonrakı şeirimizdə folklordan daha da usta bəhrələnməyin yollarını, bu imkanların yeni çalarlarının axtarılıb tapılmasının gərəkliyini göstərir. Deməli, yaradıcılıq – bitməzlikdir, universallıqdır, hərtərəflilikdir. Xalq ruhundan – folklordan, dini mifologiyadan ustalıqla bəhrələnən Nəsimi bizə bunun gözəl örnəyini göstərir.

***

Məsəlləşmiş biçim dedikdə burada mifoloji adların Nəsimi dünyagörüşündə - bu qüdrət yiyəsinin təsvirinə, təqdiminə uyğun mənalanması, Nəsimi fikrinə, düşüncəsinə xas məntiqə tabe olmasıdır.

Nəsimi dünyabaxışının mahiyyətinə yetdiyindən ayrı-ayrı adlar, təsvirlər, sübutlar onun halının təsdiqləri rolundadır. Bu, mifoloji düşüncədən gələn, gerçək düşüncədə yaşayan obrazların insan ilahiliyi ölçüsündə mənalandırılması, idrakın yenilənməsindən keçərək obrazlılığında bir daha oturuşmasıdır.

Mifoloji obrazlardan məharətli istifadə Nəsimiyə imkan verir ki, müqayisələr apara bilsin, özünün yetdiyi halı ifadə etsin. Əslində bu cür bəhrələnmə Nəsimi üçün gözəl bir vasitə olur. Nəsimi Həqiqətə yetdiyindən təsvirə, müqayisəyə gələn mifoloji obrazların xeyirliyi, ya şərliyi öz ölçüsündə aydınca görünür, bilinir.

Elçin Qaliboğlu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2020.- 18 iyun.- S.14.