Folklorda soyqırım və milli yaradılış məsələsi

“Soyqırım” bir sosial-kulturoloji anlayış kimi ümumən bir etnosun məhvini nəzərdə tutur. Bu sözün istər Azərbaycan türk¬cəsindəki mənası (soyun – nəslin məhvi), istərsə də ruscadakı (“qe¬notsid” – genin məhvi) bir xalqın uşaq-böyük, kişi-qadın-uşaq fərq qoymadan öldürül¬məsi, yox edilməsi deməkdir. Türk etnosuna qarşı zamanla məlum er¬mə¬ni soyqırımları həyata keçiril¬ib. Ermənilər artıq üç əsrə təsadüf edən müddətdə türk adına patoloji nifrətlə yanaşır, onu yer üzündən silmək üçün ağlagəlməz vəhşiliklərə əl atırlar. Ancaq türk etnosu hər bir genosid faciəsindən sonra ayaq üstə qalxmağı, dirçəlməyi, güclən¬məyi bacarır. Faciələr türkü sarsıtmır, əksinə, onun yaşam potensialını daha da gücləndirir. Bu, erməniləri nə qədər qəzəbləndirsə də, burada bəşər tarixinin əski universal-kosmoloji qanunauyğunluqlarının izlərini görmək müm¬kündür. Qanlı hadisələrin emosional-affektiv aurasından bir qədər uzaqlaşıb ona elmi nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda türkü dirçəl¬dən, ayaq üstə saxlayan etnokosmik mexanizmləri görüb-aşkarlamaq mümkün olur. Məsələ burasındadır ki, ölümdən güc almaq, ölərək dirilmək ibtidai-kosmoloji düşüncənin yaşam formuludur.

Fikrimizi daha da aydınlaşdırmaq üçün qeyd edək ki, ibtidai insanın həyatı ölüb-dirilmə aktlarının düzümü, silsiləsi kimi təşkil olunurdu. O, öz həyatı boyunca daim müxtəlif yaş, sosial qrupla¬rın birindən o birinə adlayırdı. Məsələn, uşaqlıqdan yeniyet¬mə¬liyə, yeniyetməlikdən alp-igidliyə, evliliyə, alplıqdan bəyliyə və s. qədəm qoyurdu. Bu mərhələlərin birindən o birinə keçid bütün hallarda mərasimi ölüb-dirilmə ilə müşayiət olunurdu. Başqa sözlə, bu, həqiqi yox, mərasimi-ritual ölüb-dirilmə idi.

Adlama-keçidin ümumi quruluşu belədir. Fərd öz əvvəlki sta¬tu¬sun¬da ölür, xaos dünyasına adlayır, orada yeni statusda qurulur, daha son¬ra bu yeni statusunda öz əvvəlki dünyasına, yəni kosmosa qayı¬dır. Beləliklə, fərdin inkişafı, sosial-mədəni pillələr üzrə irəlilə¬məsi ölüb-dirilmə ilə müşayiət olunurdu. Bir fərd, yaxud qrup, ya¬xud bü¬tün toplum öz köhnə mövqeyindən yeni mövqeyə keçmək üçün hök¬mən ölüb-dirilməli idi. Necə ki, xalq Novruz bayramında öz köh¬¬nə statusunda ölür və yenidən dirilirdi. Odda yanma, yəni od üs¬tün¬dən tullanma, köhnə şeylərin atılması, yeni libasların alınması folklor semantikası baxımından ölüb-dirilməni rəmzləndirir. Belə¬liklə, ibti¬dai-kosmoloji düşüncədə inkişaf, irəliləmə, yenidən doğu¬luş məra¬simi ölümdən keçir. Bu cəhətdən ölüb-dirilmə bəşər tarixi¬nin normal etnoslarından olan türklərin də etnik düşüncəsinin ge¬ne¬tik struktu¬runu təşkil edir.

Soyqırım və milli yaradılış məsələsi ilə bağlı Azərbaycanın əfsanə və rəvayətlərini nəzərdən keçirdikdə müəyyən qənaətlərə gəlmək olur. Xalq yaddaşında faciəyə münasibət olduqca ciddi¬dir; faciənin yüzillərlə mifoloji yaddaşda birikib qalması onu de¬mə¬yə əsas verir, xalqın folklor yaddaşının təmsilçiləri olan şəxs¬lər fitrətən duyurlar ki, ümidsizlik yaşamın sonu demək olardı.

Konkret olaraq əfsanələrdə ümumi şəkildə də olsa xalqımızın başına gələn faciələrin, soyqırımların izlərini bu və ya başqa şəkildə görürük. Əfsanədə çox zaman konkret tarixilik olmur, hadisə daha çox janrın halından gələn prinsiplərə görə ümumi şəkildə təsvir olunur.

Ancaq bütün hallarda sözügedən əfsanələrdə xalqın başına gə¬lən faciələrdən sarsılmaması, yaşamağa, yaratmağa inamını itirmə¬məsi, əksinə, minilliklər, yüzilliklər içində rastlaşdığı hadi¬sələri əfsanələşdirməsi, rəvayətləşdirməsi, sanki hadisələrin üzə¬rin¬dəymiş kimi varlığını təsdiq etməsi məqamları diqqəti çəkir. Bütün bunlar bizə bir həqiqəti deyir: başqa xalqın, dövlətin torpa¬ğında, varında gözü olmayan xalq özünə inamında demək olar, sarsılmır; o, halal¬lığı özü üçün ölçü seçir, bu cür var olmağı lə¬yaqətə uyğunluq sayır.

Sara ilə bağlı silsilə əfsanələrin məzmununda müəyyən fərqlər olsa da, (“Çay qızı”, “İntiqam”, “Apardı Sellər Saranı”, “Sara”, “Arpaçay və əjdaha”) “Çay qızı”nda xalqın yadlıqlara, işğalçılara münasibəti özünü bütünlüklə göstərir. “Aldədə” əfsanəsində isə odda yanmayan, yurdunun təəssü¬bünü çəkən, hər cür sınaqlardan üzağlıqla çıxan, yurdu işğal edən¬lərə yenilməyən Aldədə obrazı yaradılıb. Aldədə oddan qorxmur, çünki odu təmsil edir. Əfsanədə odun isidicilik xüsusiyyətindən ötə olan ulusal (xəlqi)-insani-mənəvi keyfiyyəti qabardılır. İnama görə, od bütünlüklə şəri, hər cür pislikləri yandırıb kül eləyir. Aldədə yurdun ruhunun daşıyıcısı olduğuna, torpağa ürəkdən bağlı olduğuna görə güclüdür, yenilməzdir. Əfsanəyə görə, səhə¬rə¬dək od kimi qızan təndirdə – qapalı yerdə qalan Aldədə yanmır, an¬caq qucağındakı quzu tamam bişir. Aldədə ərəblərə dörd ağac çu¬buğu göstərərək: “Bu ağacları dörd tərəfə atacağam, hara düş¬sə, o tor¬pağa toxunmayın” – deyir. Ağacın hara düşdüyünü görən də (Sa¬valan dağına, Şah dağına, Alvız dağına, Ağrı dağına) Al¬dədədir.

“Dədə Günəş” əfsanəsində təsvir olunur ki, ərəblər Dədə Gü¬nəşi gölə atırlar, boğulmur, oda atırlar, yanmır, üçüncü dəfə yaxın¬laşanda göyün üzünə qara bulud gəlir, tez-tez şimşək çaxır. Ərəblər qaçıb canlarını qurtarmağı qənimət bilirlər, xəlifəyə bildirirlər ki, su da, od da, yer də, göy də, bulud da, şimşək də Aldədənin tərə¬fin¬dədir. O, adi bir insan deyil, bütöv bir Vətəndir.

Qalalarla bağlı Azərbaycan əfsanələrində düşmənə təslim ol¬mamaq, onun hiylələrinə aldanmamaq, sonda qəhrəmanların özün¬dən, rahatlığından keçməsi, ölümü bahasına olsa da qalalaş¬ması təsvir olunur.

“Pəri qalası”, “Gülüstan qalası”, “Lənkəran qalası” əfsanələri bu qəbildəndir. “Lənkəran qalası” əfsanəsində deyilir, xan düş¬məndən qorunmaq üçün tikdirdiyi qalaya oğlunu hördürür ki, xalq geri çəkilməsin, torpağı qorusun.

Burada torpağın müqəddəslik səviyyəsində anlaşılması, insa¬nın Yurdu, Vətəni qorumağa hazır olması üçün özündənkeçməyə yüksəlməsi gərəkliyi vurğulanır. Rəvayətlərdə araşdırılan mövzu sarıdan konkretlik daha çox¬dur. “Sevinirlər ki” rəvayətində deyilir, Nadirin zülmünə qarşı kənd əhli yığışıb onun qərargahına gedir, ölümü mərdanə qarşı¬ladıqlarını bil¬dirir, gülürlər. Mahiyyətcə bu, xalqın özündən güclü olan düşmənə meydan oxuması, onu qorxmazlığıyla sarsıtmasıdır. “Muğan qızı” rəvayətində deyilir ki, düşmənə qarşı döyüşdə Muğan adlı igid qəhrəmanlıqla həlak olur. Reyhan sevgilisinin döyüş paltarını geyinir, eli düşmənə qarşı döyüşə çağırır, qəh¬rəmancasına ölümüylə düşməni sarsıdır, yenir.

“Yeddi qardaş çinar” rəvayətində isə deyilir ki, bir qocanın yeddi oğlu varmış. Qoca oğullarını Vətən üçün böyütdüyünü deyir. Bir gün oğullar Nadir şahın hücumu zamanı döyüşə gedir və həlak olurlar. Qoca əhvalını pozmur, oğulları ölən tərədə yeddi çinar əkir: “Bu çinarın hərəsi mənə bir oğul əvəzidir. Vətənin keşiyini indi də bu yeddi çinar çəkəcək” – deyir. Rəvayətdə insanın Vətənə müqəddəs məkan olaraq baxması, övladlarını qurban verən atanın onların varlığının əkdiyi yeddi çinarda yaşayacağına inamı (əslində mifoloji yaddaşda oğulların çinarlaşması – ölümsüzləşməsi) ifadə olunur. Uzun illər “erməni-müsəlman” davası kimi anlaşılan, ağır fəsadlar törədən bu hadisəyə şifahi düşüncədə, xalq yaddaşında münasibət birmənalı olub. Xalqımız erməninin kimliyini başına gələn, gətirilən faciələrdən sonra daha dərin tanıyıb. Gec də olsa, xalqın nəsildən-nəslə ötürdüyü rəvayət, ya olmuş ha¬disələri ardıcıl toplamaq, sabaha çatdırmaq gərəkdir.

Ancaq faktdır ki, söyləyici yaddaşı getdikcə korşalır. Çünki təkcə yaxın tarixdə – 100-110 il əvvəl xalqımıza qarşı olmuş qət¬liamlar qələmə alınmadığı dərəcədə demək olar, it-bata düşür, unudulub gedir. Doğulduğum Şirvan (dağlıq) bölgəsində ermənilərin törətdiyi soyqırımı ilə bağlı o dövrün rəsmi qaynaqlarındakı materiallarla yanaşı xalqın yaddaşında yaşayan acı xatirələr, rəvayətləşmiş məqamlar var.

1918-ci ilin martında ermənilərin soyqırımı törətməsi nəti¬cəsində bölgədə – Şamaxı və ətraf kəndlərdə 3632 nəfər kişi, 1771 nəfər qadın, 956 uşaq vəhşicəsinə öldürülüb, cəmi 7 nəfər yaralının olduğu müəyyən edilib. Söyləyici – Ağsu rayonu Kalva kənd sakini, 1951-ci il təvəl¬lüdlü anam İmaməliyeva Xuraman Ağalar qızından bölgədə 1918-ci il mart qırğınları ilə bağlı topladığım materialı ata nənəm Kazımova Tubu Təhməz qızından (1870-1972) və anası Əliyeva Sərvinaz Qulam qızından (1906-1986) eşidib.

Mətn. 1918-ci ildə ermənilər hücum eliyəndə Kalva camahatı qaçib Qarannığ dəriyə (İsmayıllının Sulut kəndindən o yanda yerləşir. Ermənilər Şamaxıdan xeyli uzaq məsafədə yerləşən Sulut kəndinə də gedib çıxıblarmış – topl.). Məcbur olıblar ki, qaçsünnər dağlara. Erməni də ki, qıra-qıra gəlirmiş. Uşağları aparmağ çox çətin olıb, ona görə ki, ermənilər səsə adamları tapıb hamıni qırıllarmiş. Qarannığ dərədə günnərnən qalıblar bizim camahat. Türklərin gəlməyi camahati qutarıb qırğınnan. Yoxsa ermə¬nilər meşələrə, dağlara qaçənnəri də qıraceylərmiş.

Mətn. Emənilər gəlib ki, Kalviyə girsünnər, göriblər Qırxatdi Sərəki baba bıların qabağın kəsib: 40 atdi olıb. Qorxublar, ordan kəndə girə bilmiyiblər, qeyidib gediblər, Dilman, Xatman, Hacman kətdərində camahatı qırannan sora Kalviyə giriblər.

Tarixi rəvayətdən haqqında danışılan hadisəyə qədər Qırxatlı Sərəki Baba pirinin el arasında ziyarətgah olduğu aydınlaşır. Adətən pirlərin-ziyarətgahların ərazisi hesab olunan yerlərin su¬yunu murdarlamaq, ətrafını zibiləmək, ağaclarını qırmaq böyük gü¬nah sayılır. Həmin pirdə indi də sırayla bitmiş (mifoloji yad¬daşda “dü¬zülmüş ağac-adamlar”) hündür ağaclar var. 1918-ci ilin martında ermənilər keçmiş Şamaxı qəzasının (indiki Ağsu rayo¬nunun) Kalva kəndinə qısa yolla yox, uzaq yolla gəliblər: səbəbi o idi ki, birbaşa Kalva kəndinə gəlsəydilər, çayın o tərə¬fində olan Dilman, Hacman, Xatman kəndləri onların gəlişindən xəbər tuta¬caq, dağlara qaçacaqdılar.

Bölgənin ən iri kəndi olan Kalvada əhalisinin sayına görə qır¬ğınların nisbətən az olmasının səbəbi camaatın vaxtında duyuq düşüb dağlara çəkilməsi olmuşdu. Ermənilər isə kənddən aralanan camaatı yollarda qırmış, Sulut kəndinin meşələrinədək gedib çıx¬mışdı. Nuru paşanın Şamaxını xılas etməsindən, qoşunun bu kəndlərə gəlişi nəticəsində əhalinin tamamilə qırılmasının qarşısı alınmışdı. Yuxarıda Qırxatlı Sərəki Baba piri ilə bağlı danışılan rəvayətdə mifoloji inam önə geçmiş, təxminən 100 il əvvəl olmuş hadisəyə müəyyən yozumun, “izahın” verilməsinə cəhd olunub. Yəni ermənilər Sərəki piri tərəfdən Kalvaya girə bilməmişlər, o demək¬dir ki, “pir imkan verməyib”. Mifoloji yaddaşda indi də həmin ərazidə olan iri, hündür pir ağacları həmin mə¬qamda “canlı”dır - erməninin qarşısında sipərdir.

Ermənilər tarixin mutasiyası kimi, daim şər, xaos, ölüm daşıyıcılarıdır. Buna görə də soyqırımlara mə¬ruz qoyduqları türkün nədən güc alaraq yenidən dirçəlməsini an¬la¬ya bilmirlər. Bu, erməni düşüncəsinin mutativ əlahiddəliyi - faciəviliyi, antiinsaniliyi ilə bağlıdır.

Elçin Qaliboğlu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2020.- 28 noyabr.- S.14.