Ulduz sayaraq gözləmişəm hər gecə yarı…

1-ci yazı

Könüllər sultanı Şəhriyarın bir gecədə yazdığı sevgi romanı – “Behcətabad xatirəsi” onun zəngin yaradıcılığının şah əsərləri olan “Heydərbabaya salam” və ”Səhəndim” poemalarından sonra ən məşhur əsəridir, - desək, yanılmarıq. Şairin Azərbaycan türkcəsində qələmə aldığı “Behcətabad xatirəsi” qəzəlinin yazılma nədənləri də çox ilgincdir.

Tehran Tibb universitetinin cərrahiyyə fakültəsində təhsil aldığı illərdə Şəhriyar Sürəyya adlı bir qıza vurulur. Hətta eşqi uğruna, onun yaşadığı Behcətabad məhəlləsinin adına uyğun olaraq “Behcət” təxəllüsü ilə şeirlər də yazır. Müsahibələrindən birində “Behcətabad xatirəsi” qəzəlinin yaranma dönəmini və sevgilisinin ailəsinin ona xüsusi rəğbət və ehtiram göstərdiklərini xatırlayaraq deyir: “O, mənim gənclik dövrümün şeiridir... Şeri yazdığım qız sinif yoldaşlarımdan birinin bacısı idi. Bəzən onların evlərinə gedərdim. Nəcib, ədəb-ərkanlı bir gənc olduğuma görə, yadımdadır ki, valideynləri həmişə mənə deyərdilər: - Bu qız sənindir! Aramızda sıx ünsiyyət və ülfət yarandıqdan sonra, o zamankı dövlətin məmur ailələrindən biri sevgilimi zor gücünə əlimdən aldı, özümü də Nişapura sürgün elətdirdi...”

Gerçəkdən də Sürəyyanın ata və anası aydın fikirli, həssas ürəkli Şəhriyarı çox sevirmişlər. Xatirələrindən məlum olur ki, hətta onlar gənclərin həqiqi sevgisinə tərəfdar imişlər və qızlarının gənc şairlə görüşüb həmsöhbət olmasından heç bir narahatlıq hissi keçirmirmişlər. Sürəyyanın atası dövrünün imkanlı adamlarından idi və şah ordusunun polkovniki rütbəsini daşıyırdı. Hər ilin isti yay günlərində ailəsini yaylağa, səfalı dağların qoynuna köçürər, doğmaları ilə birlikdə istirahət edərmiş. Şəhriyar Tehran Universitetinin III kursunda oxuyarkən yay çox isti keçirmiş. Sürəyya şairdən xahiş edir ki, sən də icazə al, yaylağa, ata-anamın yanına gedək. Şair Sürəyyanı yaylağa yola salır. Özü dərslərindən geri qalmamaq üçün getmir. Lakin dostları onun günü-gündən saralıb-solduğunu, səbrü-qərarını itirərək sevgilisinin ayrılığına dözə bilmədiyini görür və universitetin rektorundan izn alırlar ki, aşiq öz sevgilisinə qovuşsun.

Uzun yol gələn Şəhriyar yaylağa çox yorğun və üzgün halda yetişir. Evin pəncərəsindən sevgilisini əlində setar “Şur” muğamını çaldığını gördükdə duyğuları cuşa gəlir. Onu da qeyd edim ki, setar çalmağı Sürəyya- Pəriyə şair özü öyrətmişdi. Ayrılıq, intizar çəkən aşiqin aylı gecə, sərin hava və “Şur”un həzin nalələrinə qarışan ürək çırpıntıları onu “Suzi saz” qəzəlini yazmağa sövq edir. Qəzəlin ərsəyə gəlməsi ilə bağlı şairin özünün romantik açıqlaması çox təsirlidir: “Pəri gecənin qaranlığında, işıqlı otaqda, pəncərənin qabağında, setar əlində “Şur” muğamını çalırdı. Göylər qızı ayın gözəl mehtabı, ürəklər ovlayan o yerlər pərisinin baxışları, mənim narahat qəlbimin, təbimin çeşməsini göz yaşlarımın irmaqlarının mirvariləri ilə həmqafiyə elədi. Cəmi bir neçə dəqiqə ərzində bu qəzəli yazdım və uca səslə “Şur dəstgahı” üstündə oxudum:

O sazda bir can yandıran nəğmə səsləndir, bu gecə,

Ta ki, mənim qəlbimin göz yaşından olan

Düyününü açsın, bu gecə.

Sürəyya otağında sevgilisinin səsini duyar-duymaz pəncərəni açaraq həyətə atılıb özünü ona yetirmək istəyir. Şəhriyar yalvararaq qızı çılğınca hərəkət etməkdən çəkindirir. Az keçmədən Sürəyya ata-anası ilə birlikdə gənc aşiqi qarşılamağa çıxır və təkidlə onu içəri aparırlar. Şair xatırlayır ki, “evdə polkovnikin bir neçə dostu oturub səmimi söhbət edirdilər. Atası zövq və hal əhli idi. Çox vaxt dostları ilə birlikdə məclis qurar, müxtəlif mövzulardan söhbət açaraq vaxtlarını xoş keçirərdilər. Mən də onlarla bir çox mövzuda söhbət etdim. Lakin sevgilimlə yalnız qalmaq üçün səbrim, hövsələm daralır, tələsirdim. İstəyirdim ki, qonaqlar tez getsinlər. Sürəyyanın anası vəziyyəti çox tez anladı və bəhanə ilə qonaqları eşiyə çıxardı. Mən bu anların təsiri altında “Odda yanan pərvanə” şeirimi yazdım. Biz bəxtəvər aşiqlər heç ağlımıza da gətirmirdik ki, düşmən əleyhimizə plan cızır və qarşıda müsibətli günlər bizi gözləyir…”

Şəhriyarın ağlına gətirmədiyi bəlalar başına gəlir... Hər iki gənc hakim rejimin qurduğu tələyə düşür. Bəzi tədqiqatçılar Şəhriyarın təhsilini yarımçıq qoyub universiteti tərk etməsinin səbəbini dəlicəsinə sevdiyi Sürəyya ilə bağlayırlar (Ancaq bu, bir həqiqətdir ki, şairi Tehrandan, ictimai-siyasi mühitdən, dövrün mütərəqqi ziyalılarından ayırmaq, uzaqlaşdırmaqla gələcəkdə baş verə biləcək xalq hərəkatının təkanverici qüvvələrindən birini aradan götürmək məqsədi güdən hakim dairələr Sürəyya-Pəri kartından istifadə etmişlər. Çünki söylənilənlərə görə, gənc Şəhriyar Qaçar sülaləsinin devrilməsi, istibdad rejimi əleyhinə kütləvi iğtişaşlarda iştirak etmiş, hətta ölümdən qurtulub). Belə ki, Rza şah Pəhləvinin qohumu Çıraqəli xan da Sürəyyanı sevib və Şəhriyarın öz yolunun üstündə maneə olacağından ehtiyatlanaraq vəziyyətdən çıxış yolunu onu Tehrandan uzaqlaşdırmaqda görüb. Nəticədə başı qeylü-qallı aşiq Xorasan vilayətinə – Nişapura sürgün olunur.

Belə ki, Əhməd Kavianpurun yazdığına görə, Şəhriyar 1929-cu ildə Tehran Universitetinin V kursunda buraxılış imtahanları zamanı Abbasabad məhəlləsindəki “Sipəh” xəstəxanasında təcrübə keçirmiş. Ustad deyirdi ki, bir gün məni xəstəxananın müdiri-baş həkim çağırtdırdı. İçəri girdikdə rəisin otağında bir sərqud-minbaşının məni gözlədiyini gördüm. Rəis narahat idi. Minbaşı-mayor dedi ki, sənnən işimiz var və məni Dəjban həbsxanasına apardılar. Rza şahın vəziri Əbdülhüseyn Teymurtaş həbsxanadakı məmurlara deyibmiş ki, məni orada öldürsünlər. Pərinin anası onların məni həbs etdiyini bildikdə, üz-gözünü cırıb, çox ağlayıb-sıtqayıb. Teymurtaşa yalvarıb ki, bu yazıq seyidin günahı nədir ki, ölümünə çalışırsınız? Cəddi bizi tutar, əlinizi qana batırmayın! Teymurtaş isə “onu bir şərtlə öldürmərəm ki, Tehrandan çıxıb getsin, - cavabını verib. Ustad söyləyir ki, Əbdülhüseyn Teymurtaşın Sovetlər birliyinin Mərkəzi Təhlükəsizlik İdarəsi ilə əlaqəsi var idi, hər şeydən xəbərdar idi. Şahın vəziri olan bu cəllad qumarbaz və şəhvət düşgünü idi. Sərxoş olduğu zamanlar heç bir qadın onun əlindən qurtula bilməzdi. Məqsədinə çatmaq üçün hər vasitəyə əl atardı. 1933-cü ildə rüşvət aldığına görə günahlandırılır və açıq məhkəmə, divan qurulur. Əfv olunması üçün elə də canfəşanlıq etmir, bir-iki dəfə ağlayır, ancaq bu cəhdlərin bir köməyi olmur, zindana salınır. 1934-cü ildə Tehranda Qəsr zindanında zəhərlənərək öldürülür. Onun faciəli ölümünü səktə-infarktdan olub kimi qələmə verdilər. Sonra ustaddan soruşdum ki, Teymurtaş çox qüdrətli, güclü adam idi, necə oldu ki, öldü?

Cavabında: “Onu mənim cəddim öldürdü. Bəxti gətirməmişdi, eybəcər arvadı yüksək cəmiyyət məclislərinə çıxası halda deyildi. Məqam sahibi oldu, vəzifə tutdu, mənim sevgilimə göz yetirdi, sonu da belə oldu...” – dedi.

Şəhriyar üçün canı qədər sevdiyi Pərisindən ayrılmaq ölümdən betər idi. Universitetlə üzbəüz kirayələdiyi iki otaqlı mənzildə ona ev işlərində təmənnasız olaraq kömək edən yeniyetmə Lalə deyirmiş ki, bir gün Pəri gəldi, tələsdiyi üçün tez də qayıtdı, köynəyini (Köynəyin qumaşını, yəni, ipəyini Şəhriyar alıbmış) də apardı və dedi ki, mən olmayanda bu köynəyin qoxusu Şəhriyara əzab-əziyyət verər, saat 9-da yenə gələcəm. Şəhriyar axşam saat 9-dək gözlədi. Lakin Pəri gəlmədi. O, mənə dedi ki, qapını, pəncərələri aç, boğuluram, havam çatmır. Çöldə bərk külək əsirdi. Güclü külək otaqdakı şamı söndürdü. Şəhriyar dedi ki, bu, pis hadisənin əlamətidir, hər şey bitdi. Mən şamı yandırmaq istədim, lakin Şəhriyar qoymadı. Pəri gəlsə yandırarsan, - dedi. O, gəlmədi və şam səhərədək yandırılmadı.

Ancaq sönən şamın (çırağın) əvəzində Şəhriyar adlı əbədi yanar poeziya günəşi, sönməz çıraq parladı. Qara sevdalı şair bütün gecəni döşəmədə sərilərək sel kimi göz yaşları axıdır. Bəlalı aşiq eşqinin sorağında çox gəzib-dolaşır, lakin Pərisinə qovuşa bilmir. Hər yerdən əli üzülən dərdli şair Allaha pənah aparır, olacaqları onun gərdişinə, kərəminə buraxır, dərgahına üz tutub yalvarır: - “Yusifi Həzrət Yəquba yetirib dünya işığına həsrət qalmış gözlərini açan Allah, mənim də sevgilimi özümə qaytar!”

Əlacsız qalan Şəhriyar Pərinin anası ilə görüşür və göz yaşları içərisində ona yalvarır ki, axırıncı dəfə sevgilisini görmək üçün bir tədbir görsün. Aşiq şairin göz yaşları ananı yumşaldır. Onların son dəfə görüşüb vidalaşmaları üçün Behcətabad parkına gəlməsindən ötrü Sürəyyaya şərait yaradacağına söz verir. Lakin ana sözünə əməl edə bilmir, düşmən daha ehtiyatlı, ayıq tərpənir.

Sevgilisi ilə görüşüb onu qaçıracağını düşünən Şəhriyar isə sübhə qədər Behcətabad parkındakı gölün kənarında, çinar ağacının altında gözləyir, ancaq Sürəyya gəlmir. Eşqin düşmənləri daha ayıq tərpənir və vüsala aparan yolları şairin üzünə bağlayırlar. Sonucda o, Nişabura sürgünə, Sürəyya isə Rza şah Pəhləvinin yaxın qohumu Çıraqəli xan Pəhləviyə (Əmir Əkrəm) ərə verilir.

Həmin gecənin üzücü iztirablarını, nalə çəkən qəlbinin ağrısını “Behcətabad xatirəsi” adlı həsrət yüklü qəzəlində əks etdirir və bu nakam, uğursuz məhəbbətinə ana dilində əbədi abidə ucaldır. “Behcətabad xatirəsi” aşiqini həsrətin əlindən dad çəkərək gözləyən şairin hər dəqiqəsi il qədər uzanan uzun intizar anlarının diqtəsi ilə bir gecədə yaranmış eşq dastanı, ən hüznlü gününün yadigarıdır. On dörd beytdə yaşayan əfsanə-ağrılı həyat hekayəsi artıq doxsan ildir ki, çağdaş dövrün oxucusuna sevgi dərsi verir, könülləri ehtizaza gətirib ürəkləri qana döndərir. “Yəqin ki, Şəhriyar nə həmin gecəni yaşamaq, nə də bu qəzəli yazmaq istərdi...“

Şəhriyar yaşadığı öləsiyə sevginin, həmin gecə çəkdiyi eşq acısının, yumşaq desək, təsəllisini ata-babalarımızın, müdrik nənələrimizin yaratdığı yangığı bayatılarda tapır. Bu, şifahi xalq ədəbiyyatı örnəkləri ilə qoşalaşma-folklorik deyimlərlə şair sözünün üst-üstə düşməsi, bir az da konkretləşdirsək, səsləşməsidir:

Əzizim məni tapar,

Dərd gələr məni tapar.

Göydən bir bəla gəlsə

Axtarar məni tapar

- bayatısındakı məna yükünü eynilə, ancaq yaradıcı sənətkar yanaşması ilə mükəmməl, dolğun, məzmun və formanın vəhdətini klassik poeziya qəlibində - “Behcətabad xatirəsi” adlı qəzəlində yaratdığını görürük.

Esmira Fuad

filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2021.- 13 mart.- S.14.