Ulduz sayaraq gözləmişəm hər gecə yarı…

2-ci yazı

Görüşünə gəldiyi sevgilisi vədinə əməl edə bilmir. O, isə bütün gecəni göydəki ulduzları sayaraq öz Pərisinin yolunu gözləyir. Artıq hamı yatıb, şirin yuxudadır, göydə bir uca Yaradan oyaqdı, yerdə isə bəlalı Şəhriyar… Səhərin açılmasından da qorxur, dan ulduzuna yalvarır ki, çıxmasın, birdən sübh açılar, hər tərəf işıqlanar, sevgilisi onu görəcəklərindən ehtiyatlanaraq görüşünə gəlməz. Səhərə isə lap az qalıb. Bəxtini qınayır, ana təbiəti günahlandırır ki, eşqin vəfası olmadığı halda, nədən yaratdıqlarını sevmək, eşqə düşmək bəlasına mübtəla edir? Rəmzi mənada ifadə etsə də, eşqindən əli üzülən aşiqin mənən öldüyünü ifadə edir və izahını verdiyimiz bu üç beytin sonucunu açıqlayır. Təbii ki, bütöv bir eşq, nakam bir sevgi hekayətini bircə qəzəldə ifadə etmək Şəhriyara məxsus yüksək sənətkarlıq qüdrətinin parlaq təzahürüdür:

Sanki xoruzun son banı xəncərdi soxuldu,

Sinəmdə ürək varsa, kəsib qırdı damarı,

Rişxəndlə qurcandı səhər, söylədi durma,

Can qorxusu var eşqin, uduzdun, bu qumarı...

Şəhriyar sələfi Füzuli kimi pərvanə və şəm, Leyli və Məcnun obrazlarını çox sevmiş, bəlkə də özünü pərvanə tək sevdiyinin – odun-alovun yolunda qurban verərək cismən yox olsa da, ruhən Tanrısına – əbədi sevgiliyə qovuşan fədаkar bir aşiqlə müqayisə edir, yaxud da eyniləşdirir. O da sevdiyinin hicranında Behcətabad gölünün sahilində bütün gecəni gözləyir, fəqət görüşünə gələ bilməyən Pərinin vüsalına bağlanan ümidlə reallıq arasındakı məsafə – zaman azaldıqca aşiq şairin səbrü-qərarı da anbaan kəsilir, nəhayət sübhün açıldığı an ümidin son işartısı da sönür. Şair eşq və özləm dolu ürəyini sanki səhərin aydınlaşmaqda olan işığına çırpır:

Gəlməz tanırım bəxtimi, indii ağarar sübh,

Qaş böylə ağardıqca, daha baş da ağarı,

Sanki xorucun son banı xəncərdi soxuldu,

Sinəndə ürək varsa, kəsib qırdı damarı…

Yaşadığı məhrumiyyətlər, nakam eşqin ağrı-acıları, mənsub olduğu xalqın və ölkənin sosial-siyasi, mənəvi böhran içərisində çəkdiyi əzablar Şəhriyarın da həssas qəlbini yaralamış, “gününü” qaraltmışdı. Xalqın sevincini öz sevinci, kədərini öz kədəri kimi qəbul edən, əsas vəzifəsinin milli problemləri və mənəvi ehtiyacları poeziyada əks etdirmək olduğunu düşünən şair əmindir ki, xoşbəxt olmayan xalqın övladı, xoşbəxt olmayan qadının hüquqsuz həyat yoldaşı, xoşbəxt olmayan ölkənin vətəndaşı, şairi özünü xoşbəxt saya bilməz, rəngi saralıb solar, canı üzülər. Bu qənaətinin diqtəsi ilə bir çox əsərində özünü “qaragün”, “qarabəxt” kimi təqdim edir:

Oldum qaragün ayrılalı o sarı teldən,

Bunca qara günlərdi edən rəngimi sarı.

“Behcətabad xatirəsi” qəzəlindəki:

Gözlər asılı, yox nə qaraltı, nə də bir səs,

Batmış qulağım gör nə döşürməkdədi darı, -

bəndində də “gözlər asılı” və “batmış qulağım” kəlmələri sözün məcazi mənasında işlənib. Çünki gözün asılı olması və qulağın batması fikrin həqiqi, dəqiq ifadə forması deyil. İnsanın gözü deyil, özü kimdənsə asılı ola bilər və ya insanı işlədiyi bağışlanmaz cinayətə görə dar ağacından asa bilər, yaxud insan, maşın, ev, ümumiyyətlə, hər hansı bir əşya, canlı varlıq bata bilər, ayrıca qulağın batması isə mümkün deyil. Şəhriyarın bu beyti xalq arasında geniş şəkildə işlənən “Qulağı darı dəlir” məsəlini də yada salır. Sevgilisini gözləməkdən gözlərinin kökü saralan şair günahı qulağında görür, bir növ özünü nifrinləyir, yəni batmış, kar olmuş qulağım gör nə döşürməkdədi darı ki, heç bir səs-səmir, xışıltı-mışıltı eşitmir... Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, döşürmək (tez-tez, nəfəs dərmədən, acgözlüklə yemək) sözü müasir ədəbi və canlı xalq danışıq dilində işlək deyil, ancaq xalq dilinin bütün ehtiyat qüvvəsinin məhz şeir vasitəsilə üzə çıxarıldığını gözəl bilən şair “Şatır oğlan “Ağa Mirsadığın xeyratı” və s. əsərlərində həmin kəlməyə də poeziyada yaşam haqqı qazandırıb.

Şeirdə misraların, nəsrdə isə cümlələrin başında eyni söz və ifadələrin, yaxud eyni sintaktik quruluşun təkrarı yolu ilə yaranan bədii ifadə tərzidir. Sözişlətmə üsulu ilə yaradılan təkrirdir. Təkrir şairin istedadının zəifliyini, təxəyyülünün məhdudluğunu, təfəkkürünün və söz ehtiyatının kasadlığını göstərən və mənfi keyfiyyət sayılan gərəksiz təkrarçılıq deyil, əksinə, şeirə gözəllik, ahəngdarlıq verən, bədii əsəri mənaca daha da dərinləşdirən, onun dilini, üslubunu daha da qüvvətləndirən bədii ifadə vasitəsidir. Həm klassik, həm də çağdaş Azərbaycan poeziyasında məharətilə yaradılan təkrirlər yüksək sənətkarlıq əlaməti kimi qiymətləndirilib:

Qorxum budu, yar gəlməyə, birdən yarıla sübh,

Bağrım yarılır, sübhüm açılma, səni tarı!

Dan ulduzu istər çıxa, göz yalvarı çıxma!

O çıxmasa da ulduzumun yoxdu çıxarı...

“Behcətabad xatirəsi” qəzəlindən gətirdiyimiz birinci təkrir nümunəsində qeyri-adi poetik ustalıq özünü bir daha daxili qafiyələrin qurulmasında göstərir. “Yar-yarıla, çıxa-çıxma, çıxmasa-çıxarı” qarşılaşdırmasının hər birində daxili qafiyəni söz kökləri qurur.

Şəhriyarın Pərinin xahişi ilə qələmə aldığı həmin qəzəl isə “Qocalıq eşqi” adlanırdı:

Kirpiklərinin ilməsi zülfünün buruğundan elə tel qoparıb ki,

Bəlkə parçalanmış qəlbimi göziyəsən, ey Pəri!

Ruhunu məngənə tək sıxan mənəvi böhranı xəstəlik daha da dərinləşdirir. Ruhi-psixoloji durumu ilə bağlı şairin özünün etirafları onun hansı zor dönəmlərdən keçdiyinin kanıtıdır: “Hicri-şəmsi tarixi ilə 1320//1941-ci ilin şəhrivər ayında mənim xəstəliyim, ümidsizliyim və tənhalığım başladı. Dərd və işgəncə yatağında anam mənə qulluq etməsəydi və fiziki cəhətdən qüdrətimi özümə qaytarmasaydı, çox gec ola bilərdi. Onun mənə qulluq, şəfqət və mərhəməti ilə sanki həyata yenidən qayıtdım. Əllərim anamın əlində keçmiş şirin xatirələr daxilimdə gizli bir büsat yaradaraq təskinlik və təsəlli şərabını ruhuma axıtdı. Mənim xəstəliyim ruhumda yeni ruhi dəyişikliyin müqəddiməsi idi ki, bütün dünya nemətlərindən bezirdim, çox şeylərdən imtina edirdim. Hətta anamı da unudurdum...”

Beləliklə də şair bir müddət Tehran Dövlət xəstəxanasında ciddi müalicə kursu keçməli olur. Müalicə müddətində onun xəstələndiyini eşidən Pəri onun görüşünə gəlir. Həyatının ən çətin və böhranlı anlarında onun yanında olan sadiq dostu Böyük Nikəndiş Nobər isə bu hadisələrlə bağlı şairin öz dilindən eşitdiklərini “Şəhriyar və sehrkar şahid” adlı xatirə yazısının I hissəsində qeyd edir: “Şəhriyar sevdiyi Pəridən məcburiyyət qarşısında ayrılandan sonra onunla bir neçə dəfə görüşüb, dəfələrlə ondan məktub alıb. Pəri məktublarından birində yazırdı: “Şəhriyar, şəklini bir dərgidə gördüm, çox zəifləmisən, yaman narahat oldum, dedim: - Xudaya, bu mənim qəlbimi verdiyim adamın şəklidir! Bu həmin Şəhriyardır? Bu, 40 il əvvəl Tibb universitetinin tələbəsinin nəcib çöhrəsidir? Mən yuxumu görürəm? Çoxlu göz yaşı axıtdım. 40 il bundan öncəki xatirələrim gözlərimin önündə canlandı. Təmkinimi itirdim, kiçik qızım Süheyla məndən soruşdu ki, ana, nə üçün ağlayırsan? Dedim: - Əzizim, əldən getmiş, itirdiyim gəncliyim və o dövrün heç bir zaman unudulmayan xatirələri üçün ağlayıram...

Mən sənin şəklinə baxır və öz-özümlə danışırdım: Görəsən, sən həmin Şəhriyar, mən isə həmin qızammı ki, bir gecə məni yola salmaq istəyirdin. Evimizin qapısına çatan kimi dedim, qoymaram geri tək dönəsən. Gərək birlikdə gedək və səni evinizə ötürüm. Evinizin yanına çatdıq, bu dəfə sən dedin ki, gecənin bu vaxtı bir qızın tək getməsi düz olmaz. Yenidən sən məni evimizin qapısınadək müşayiət etdin. Ancaq mən ayrılmağı qəbul etmədim, bu dəfə səni evinizə çatdırmaq üçün qayıtdıq. O qədər gedib gəldik ki, bir də gördük səhər açılıb, amma nə sən mənzilə çatmısan, nə də mən evimizə. Yadındadırmı, o gün evə vaxtında qayıtmadığıma görə atam və anam nə hala düşmüşdürlər? Amma nə qədər şirin və sevimli günlər idi! O görüşün ləzzəti heç vaxt xatirimdən silinmir. Əzizim, heç yadımdan çıxa bilərsənmi? Sənin xatirən ömrümün ən əziz yadigarıdır. O günlər həmişə gözlərimin önündə canlandıqca göz yaşları axıdır və deyirəm: - Ey günəş, bircə dəfə qərbdən şərqə qayıt ki, mən cavanlığımı, heç vaxt geri dönməyəcək o günləri yenidən yaşayım...”

Pəri başqa bir məktubunda yazırdı: - Şəhriyar, yadındadır, Pamiranda atəşfəşanlıq gecəsi təsadüfən Terya kafesinin qarşısından keçirdim. Gördüm ki, iki nəfərlə (Əbdülhəsən Xan Səba və Məlikül-şüəra Bahar) bardaşqurma oturub şərabla dolu kuzələri başınıza çəkirsiniz Pəncərənin arxasından məni gördün. Ertəsi gün isə sənin o gözəl hisslərin təsiri altında yazdığın qəzəl zövq əhlinin məclislərində, dildə-ağızda dolaşmağa başladı.

Nişapura sürgün edildikdən və Kəmal-ül Mülkü ziyarət etdikdən bir müddət sonra dostların səni Tehrana gətirib müalicə olunmaq üçün xəstəxanaya qoymuşdular. Mən bundan xəbər tutub görüşünə gəlmişdim. Üz-gözündən dərvişlərə oxşayırdın. Deyirdin ki, yaşamağa ümidim yoxdur. Hər şeydən əlimi üzmüşəm. Məni qucaqladın, hər ikimiz sel kimi göz yaşı axıtdıq, dedin ki, sən məni yenidən diriltdin. Sonra mənə həsr etdiyin bu gözəl qəzəli yazaraq Tehrana böyük gurultu və səs-küy saldın:

Gəlmisən, canım sənə qurban, indi niyə?

Düşmüşəm əldən daha, ey bivəfa, indi niyə?

Nişdarusan, fəqət Söhrab ölüb, gec gəlmisən!

Eyləməz təsir ona heç bir dəva, indi niyə?

Pərinin bu məktubunun cavabını da ustad Şəhriyar şeirlə yazır. “Ruhun yaqutu” adlı həmin qəzəli indiyədək çox gec çap olunub:

Əgər qoca olsam da qəmi yoxdur, eşqim cavandır, ey Pəri!

Mənim bu eşqim və cavanlığım hələ yenicə çiçəkləyir, ey Pəri!

Əcəbdir, aşiq nə qədər qoca olsa, eşqi o qədər cavan olur,

Əgər bədən zəif olsa, ürək ona qüvvət verəcək, ey Pəri.

“Mən onu həmişə “Pəri” adı ilə çağırmışam. Buna görə bu qəzəldə də ona “Pəri” deyə müraciət etmişəm”, - deyən Şəhriyar istər “Behcətabad xatirəsi”, istərsə də qara sevdasını xatırladığı digər qəzəl və məsnəvilərində həm eşqinə, həm də Pəriyə əbədi bir heykəl ucaldıb və çağdaş dövrün sevgi dastanlarından birini - “Şəhriyar və Pəri”ni yaradıb...

Esmira Fuad

filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2021.- 16 mart.- S.14.