Qaraqalpaq xalq ruhunun tərənnümçüsü - Hacıniyaz +

oğlu

2-ci yazı

Hacıniyazın əsərləri üzərində apardığımız müşaidələr göstərir ki, o, onları qələmə aldığı zaman çoxsaylı bədii və lirik detallardan istifadə edir. Belə lirik detal elementləri kimi qaraqalpaq etnonimləri, səhralar, Ceyhun və Seyhun (Amudərya və Sırdərya) çayları, Bozatau, Ətrək, Gürgən, Xəzər, dünyanın, əsasən Şərqin müxtəlif şəhərləri Şam, Qurd, Tehran və s. kimi nümunələr çıxış edir:

Sən bağ idin, bülbül uçdu zağ qaldı,

Dərdli sinəm yandı, içdə dağ qaldı,

Yazın getdi, indi isti yay qaldı.

Salamat ol, bizdən qaldın, Bozatau.

Kiminin anası, kimin əmisi,

Kiminin ağası, kimin bibisi,

Kimin qızı-oğlu, kimin sinlisi,

Ətrək, Güzgən, Xəzər aşdı, Bozatau!

Hacıniyazın vətənpərvərlik lirikasında tarixi yad-daş həm də bədii yaddaş kimi diqqət mərkəzinə düşür. Burada bədii təsvir vasitələri kimi obrazlılıq üçün meta-foralar və tipoloji müqayisələr çıxış edir. Eyni zamanda Hacıniyaz poetikasının səciyyəvi cəhəti kimi müəllifin lirikasının özünəməxsus musiqi stixiyası yaradan obrazları göz önünə gəlir. Hacıniyazın əsərlərindən, onun özünün bizə məlum olan tərcümeyi halından, yaratdığı bədii obrazların poetikasından şairin yaradıcılıq fərdiliyi və özünəməxsus dəst-xətti görünməkdədir. Sənətkarın əsərlərinin əsasında dayanan vətənpərvərlik motiv-ləri onun istifadə etdiyi poetik vasitələrin də vahidliyini,birgəliyini qorumuşdur. Vətən sevgisi şairin əşyavi-obrazlı təfəkküründə ana vətən, doğma ev, ocaq, vətən-sevgi, vətən-can, vətən-qövm, vətən-xalq və s. kimi assosiasiyalar yaratmaqla fəlsəfi ba-xımdan ümumiləşmiş simvolik poetik obrazların köməyi ilə təcəssüm olunur.

2014-cü ildə Hacıniyaz adına Nökis Dövlət Peda-qoji İnstitutunun tipoqrafiyasında nəşr olunmuş “Hacıniyaz Bülbülziban. Seçilmiş əsərləri”ndə şairin poetik irsi aşağıdakı kimi təsnif olunub:

1. Məhəbbət şeirləri ; 2. Ayrılıq və el-obayla bağlı şeirlər; 3.Xoşməramlı və salamnamə şeirləri; 4. Öyüd-nəsihətlə bağlı şeirlər; 5. Yumoristik-satirik şeirlər; 6. “Bozatau” poeması və 7. Aytıslar (Deyişmələr).

Qaraqalpaq Humanitar Elmlər Elmi-Tədqiqat İns-tututunun Nökisdə “Elm” nəşriyyatında çapdan buraxdığı “Hacıniyaz. Mənqi miyraslar” kitabında isə Hacıniyazın yaradıcılığı aşağıdakı kimi qruplaşdırılıb:

1.Tərif şeirləri; 2. Didaktik (öyüd-nəsihət) şeirlər; 3. Eşq-məhəbbət şeirləri; 4.Nalış şeirlər; 5.Yumorstik-satirik şeirlər; 6.Oçerk-şeirlər; 7. Aytıslar (Deyişmələr); 9. Şəcərə “Demişlər” və Poema “Bözatau”, Hacıniyaz dövrünün mütərəqqi fikirli ziyalılarından olub, geniş dünyagörüşünə və zəngin təhsilə malik olduğundan, həm də digər türk xalqlarının – başqurdların, qazaxların, noğayların, özbəklərin, türkmənlərin də həyat tərzi və məişəti ilə yaxından tanış olub, onların içində yaşayıb. Əsərlərini öz ana dili ilə yanaşı, özbəkcədə yazmış orijinal şair olmaqla yanaşı, həm də səriştləli mütərcim kimi tanınmış Hacıniyaz Məhdimqulunun əsərlərini qaraqalpaqcaya tərcümə edib.

Qaraqalpaq ədəbiyyatı uzun əsrlər boyu şifahi şə-kildə inkişaf etdiyindən klassik ədəbiyyat XVIII əsrin sonlarına qədər (Jiyen Jıraunın yaradıcılığı istisna olunmaqla) bir qədər ləng inkişafda olmuşdur. Onun yazılı status qazanmasında Günxoca və Berdaxla yanaşı, Hacıniyazın rolu danılmazdır. Hacıniyazın doğma ədəbiyyat qarşısında ən böyük xidməti ondadır ki, o, milli poeziyaya “müxəlləs” (“müxəmməs”) və “kosık” (“qoşma”) janrlarını gətirənlərdən biri olmuşdur. Hacıniyaza qədər bu janrlardan digər sənətkarlar heç də belə geniş yararlanmayıb və onları əsərlərində tətbiq etməyib.

Hacıniyazın poeziyası öz melodikliyi, ciddi qafiyə-yaradıcı elementləri, intonasiya bitkinliyi, uğurlu meta-forik ibarələrlə, bədii təsvir vasitələri ilə zəngindir. Hacıniyazın digər bir danılmaz xüsusiyyəti ondan ibarətdır ki, o, qaraqalpaq milli poeziyasını türk və Şərq klassikasında istifadə olunan poetik ölcülər və bicimlərlə zənginləşdırə bilib.

İstismarçıların qənimi, istedadlı lirik, dostluq və sevgi tərənnümçüsü Hacıniyaz həm öz doğma vətənində, həm də ondan kənarlarda yaşamağa məcbur olduğu illərdə daim amalına sadiq qalmış, xalqının gün-güzəranını poetik misralarında vəsf etməyə çalışıb.

Türkmən, nogay, qazax, başqurd torpaqlarında ha-kim dairələrin təqibindən qaçaraq yaşayış yerini dəyişməyə məcbur olan Hacıniyaz, bəzi məlumatlara görə, Çelyabinsk vilayətinin “Rəsuliyyə” kimi məşhur mədrə-səsində də olub. Bu məlumatları biz Ural Dövlət Veterinar Akademiyası tarix və fəlsəfə kafedrasının dosenti ölkəşünas Qizatullin Naufun və Başqurdıstan Dövlət Universitetinin professoru, filologiya elmləri doktoru Qinayət Kunafinin 2008-ci ildə Ufa şəhərində Beynəlxalq konfransda etdiyi “Zeynulla Rəsulov – dahi başqurd mütəfəkküri filosof, ilahiyyatçı və müsəlman dünyasının maarifçi–pedaqoqu” materialından alırıq. Bu tipli informasiyalar, heç sübhəsiz ki, Hacıniyaz yaradıcılığını daha geniş və əha-təli çevrədə öyrənmək üçün əsaslar verməkdədir.

Təvazökarlıqdan kənar bu sətirlərin müəlli-flərindən birinin nəşr etdirdiyi “Karakalpakskaya litertura” [Н.Мамедов. Баку, 2007, 296 s.] və “Qaraqalpaq ədəbiyyatı” [N.Məmmədov – Tağısoy. Bakı, 2015, 456 s.] kitablarına “Hacıniyazın yaradıcılıq taleyi” adlı oçerklər daxil edib. Son illərdən başlayaraq, bizim təşəbbüsümüzlə nəinki Hacıniyaz yaradıcılığı, həm də daha geniş şəkildə qaraqalpaq folkloru, eposu, klassik, XX əsr və müasir ədəbiyyatı və ədəbiyyatşünaslığının bəzi məsələləri intensiv olaraq gündəmə gətirilməkdədir. Belə yanaşma XX əsrin 90-cı illərindən başlayan müstəqillik ideyalarının genişlənməsi, türk xalqlarının milli-mənəvi şüurunda gedən yaxınlaşmalar, özünüdərk, özünüifa-də, etnik-milli identiklik, ideoloji-siyasi intibahla yanası, şifahi xalq yaradıcılığı, ədəbi irsə, yüksək mənəvi və mədəni birlik ideyalarının mənimsənilməsinə, ümum-türk tarixinə, bədii düşüncəsinə bağlıdır. Çünki müstəqillik məhz türk xalqlarının və ilk növbədə azərbaycanlıların və qaraqalpaqların uzun əsrlər boyunca hər iki xalqın sələfləri tərəfindən yaradılmış dəyərlərin təhlili, folklor və yazılı ədəbiyyat nümunələrinin və mənbələrinin geniş şəkildə öyrənilməsini vahid ədə-bi-bədii sistem kontekstində müxtəlif tərəflərinin təhlilini çağdaş dövrümüzdə yetərincə aktuallaşdırır.

Qaraqalpaq ədəbiyyatı, xüsusilə Hacıniyaz yaradı-cılığı haqqında müəyyən bilgilərə malik olmayanlara elə gələ bilər ki, bu ədəbiyyatın nümayəndələrinin yaradıcılığına vaxt sərf edib öyrənmək o qədər də səmərəli məşğuliyyət deyil. Məsələ burasındadır ki, türk xalq-larının milli-mənəvi varlığına, tarixinə, onların genezisi-nə, etnogenetik bağlarına, etnopoetik yaddaşına, müx-təlif mərhələlərdə inkişafına bələd olmadan Azərbaycan ədəbiyyatının, ədəbi türkologiyasının və ədəbiyyatşünaslığının özünün belə kamil mənzərəsini yaratmaq mümkün deyildir. Qaraqalpaq ədəbiyyatı sözün əsil mənasında okeanı xatırladır. Biz bu ədəbiyyatın(folklo-run və eposun xüsusiyyətlərinə yaxından bələd olduğumuzdan), onun saysız-hesabsız nümayəndələrinin yaradıcılığına nəzər saldıqca belə bir fikrin bariz təsdiqini tapmışıq ki, türk xalqları ədəbiyyatları sırasında qaraqalpaq ədəbiyyatının öz siması, öz möhürü, öz obrazları, öz problemləri kifayət qədər relyefli nəzərə çarpmaqdadır.

Hacıniyaz qaraqalpaq klassik poeziyasında öz dəst-xətti, mövzuları ilə tanınmış sənətkarlardandır. Bu-na baxmayaraq, Hacıniyaz yaradıcılığı heç də sırf milli sərhədlər daxilində qapanıb qalmayıb. Onun yaradıcılığına Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli, Məhdimqulu Fəraqi və başqa bu kimi türk klassikləri kifayət qədər pozitiv təsir göstərmişlər. Berdax adına Qaraqalpaq Dövlət Universitetinin professoru Qurbanbəy Jərimbətov XIX əsr qaraqalpaq lirikasının janr xüsusiyyətlərini araşdırarkən Hacıniyaz lirikasına daha böyük yer ayırmaqla, şairin yaradıcılığına müxtəlif rakurslardan nəzər salıb, onun yaratdığı bədii nümunələr üzərində geniş dayanır və Hacıniyazın əsərlərinin sonrakı dövr milli ədəbiyyatın inkişafına etdiyi təsiri xüsusilə vurğulayır.

Hacıniyaz elə bir yaradıcı şəxsiyyət olmuşdur ki, onun poeziyasının dili qaraqalpaq ədəbi dilinin formalaşmasına nəzərəçarpacaq təsir göstərib. Onun Şərq və türk klassiklərinin yaradıcılığı ilə yanaşı, qədim yunan mütəfəkkirlərinin (Platonun və Aristotelin) əsərləri ilə də tanış olduğunu, şeirlərində onlara müraciət etdiyini yaxşı görürük.

Hacıniyaz bir şair olaraq milli poeziyanı yeni janr və formalarla, bədii vasitələr və təsvir üslubu ilə zənginləşdirməyə müvəffəq olub. Müəllifin “Qədri-ni”, “Vardı”, “Tanımaz”, “Qış əqrəbi”, “Ayrılsa”, “Bir canan”, “Gözəllər”, “Yol olsun”, “Bir pəri”, “Bozataulu nazənin”, “Sevdiyim”, “Dildarım”, “Sadağa”, “Gəldim”, “Düşdü”, “Bəri gəl”, “İndi”, “Göründü”, “Yoxdur”, “Bilmədim”, “Xivəli qız”, “Gərək”, “Nə bilsin”, “Yaxşı” və s. kimi şeirlərində işlənən bədii təsvir vasitə-lərində biz bunun əyani sübutunu görürük.

Bir vacib məsələni də qeyd edək ki, Vidadinin, Va-qifin, Zakirin və başqa bu kimi Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığı kimi XIX əsr qaraqalpaq şairlərinin də yaradıcılığı zəngin xalq bulağından su içmişdir. XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan folklorunun örnəkləri milli yazılı ədəbiyyatın inkişafına, dinamikasına və janr əlvanlığına necə böyük təsir göstərmişdisə, folklor qaraqalpaq yazı-lı ədəbiyyatının da inkişafında və formalaşmasında elə-cə uğurlu şəkildə iştirak edirdi. Azərbaycan poeziyasın-da bu ənənə XVI əsrin birinci yarısından Ş.İ.Xətai ilə başlayırdısa, qaraqalpaq ədəbiyyatında Jiyen Jırau yaradıcılığı ilə XVIII əsrin üçüncü rübündən başlayırdı. Bizim ədəbiyyatda bu ənənə öz yerini qoşmaya verirdisə, qaraqalpaq ədəbiyyatında kosıka (qoşqıya) verirdi.

Məlumdur ki, Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında he-ca vəznində yaranan nümunələr dil-üslub baxımından yeksənəq deyil. Vidadi, Vaqif, Zakir və bir sıra başqa şairlərin yaradıcılığı, o cümlədən – Güxoca, Hacıniyaz, Atəş şairin və Berdağın şeirləri sadə xalq dili biçimində idisə, onların yaratdığı bəzi örnəklərdə klassik poeziyanın dil-üslub elementləri də özünü aydın şəkildə biruzə verirdi. XVIII əsr Azərbaycan poeziyasında yaradıcılıq baxımından Vaqif əsərlərini xalqa nə qədər yaxın dildə yazıb yaradırdısa, Hacıniyazın da əsərlərində canlı xalq dilindən istifadə eləcə açıq-aydın görünməkdədir.

Nizami Məmmədov Tağısoy, filologiya elmləri doktoru, professor

Şəbnəm Məmmədli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2021.- 6 may.- S.14.