Neft Fondunun gəlirləri artır

 

Azərbaycanda sahibkarların aşağı faizli kreditlərə, əlverişli əlçatan maliyyə qaynaqlarına ehtiyacı var

 

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun (ARDNF) aktivləri 2023-cü il iyunun 30-na ilin əvvəlinə (49 milyard ABŞ dolları) nisbətən 12% artaraq 54,915 milyard ABŞ dolları təşkil edib. 2023-cü ilin yanvar-iyun ayları ərzində ARDNF-nin büdcə gəlirləri 11,701,4 milyard manat, büdcə xərcləri isə 2,681 milyard manat olub.

2023-cü ilin yanvar-iyun ayları ərzində ARDNF-nin neft qaz sazişlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı gəlirləri 8 624,3 milyon manat, o cümlədən mənfəət neftinin qazın satışından 7 854,6 milyon manat, bonus ödənişləri 765,3 milyon manat, tranzit gəlirləri 0,8 milyon manat, akrhesabı ödənişlər 3,6 milyon manat təşkil edib. Fondun vəsaitinin idarə olunmasından əldə edilən gəlir 3 milyard manat olub. Valyuta məzənnələrinin dəyişməsindən yaranan fərq ilə bağlı ARDNF-nin büdcədənkənar gəlirləri 977, 6 milyon manat təşkil edib.

Hesabat dövrü ərzində ARDNF-nin 2023-cü il büdcəsinin icrası çərçivəsində 2,661 milyard manat vəsait dövlət büdcəsinə transfert olunub. “2019-2023-cü illər üçün Azərbaycan Respublikasında ali təhsil sisteminin beynəlxalq rəqabətliliyinin artırılması üzrə Dövlət Proqramı”nın maliyyələşməsinə 5,2 milyon manat yönəldilmişdir. “Gənclərin xarici ölkələrin nüfuzlu ali təhsil müəssisələrində təhsil almalarına dair 2022–2026-cı illər üçün Dövlət Proqramının maliyyələşməsinə 3,6 milyon manat xərclənib. Bu ilin 6 ayı ərzində ARDNF-nin idarə edilməsi ilə bağlı xərcləri 11 milyon manat olub.

2023-cü ilin ilk yarim ilində aktivlərin artımı ARDNF-nin büdcə gəlirlərinin büdcə xərclərini üstələməsi, o cümlədən vəsaitlərin idarə edilməsindən əldə edilən gəlirlər hesabına olmuşdur. Müvafiq dövr ərzində ən yüksək gəlirlilik səhm alt portfelində müşahidə olunmuşdur. İlin əvvəlindən iqtisadi canlanma müşahidə olunsa da, sərt monetar siyasətin davam etməsi iqtisadiyyatda yavaşlama riskini artırmışdır. Eyni zamanda, inflyasiyanın aparıcı mərkəzi bankların hədəf dərəcələrindən hələ yuxarı olması gələcəkdə faiz dərəcələrin artmasını istisna etmir. Aktivlərin həcminin artmasına həm qızılın qiymətinin qalxması investisiya portfelinin tərkibində yer alan əsas valyutaların məzənnələrinin ABŞ dollarına qarşı güclənməsi ilə büdcədənkənar gəlirlər töhfə verib.

Neft Fonudunun gəlirlərinin artmasına dünya bazarında neftin qiymətlərinin ölkəmiz üçün əlverişli olması da şərait yaradır. Hazırda qiymətlər 1 barel neft üçün 83-84 dollar ətrafında dəyişir. Hansı ki, Azərbaycanın builki dövlət büdcəsində bir barel neftin orta qiyməti 60 ABŞ dollarından hesablanıb. Ötən dövrdə bu siyasət özünü doğrultdu. Çünki neftin qiymətləri proqnozlaşdırıldığı kimi yüksək oldu. Bütün bunlar isə Azərbaycan üçün nikbin olmağa, dövlət büdcəsinin gəlir xərclərinin təmin olunacağını, nəzərdə tutulan sosial ödəmələrin vaxtında həyata keçiriləcəyini söyləməyə əsas verir. “Azeri Light” neftinin ən aşağı qiyməti 2020-ci il aprelin 21-də (15,81 ABŞ dolları), maksimal qiyməti isə 2008-ci ilin iyulunda (149,66 ABŞ dolları) qeydə alınıb. Azərbaycanda neft əsasənAzəri-Çıraq-Günəşli” (AÇG) yataqlar blokunun işlənməsi haqqında müqavilə çərçivəsində hasil edilir. Müqavilədə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin (SOCAR) payı 25 faizdir.

Ölkəmizdə son 10 ildə neft hasilatı azalmağa, qaz istehsalı isə artmağa başlayıb. Belə ki, Azərbaycanda neft istehsalı 2010-cu ildə pik həddə çatıb 50,8 milyon ton təşkil edib. 2011-ci ildən etibarənqara qızılhasilatın azalmağa başlayıb 2011-ci il 45,6 milyon, 2015-cu ildə 41,6 milyon, 2020-ci ildə 34,5 milyon, 2021-ci ildə 34,6 milyon ton təşkil edib. 11 ildə istehsal 15 milyon ton azalıb ki, bu da heç kiçik rəqəm deyil. Əvəzində isə qaz hasilatı artıb. Belə ki, 2021-ci ildə Azərbaycanda 43 milyard 863,5 milyon kubmetr qaz (artım 18,1%), 32 milyard 573,8 milyon kubmetr əmtəəlik qaz (artım 23%) hasil edilib. Ölkədə qaz hasilatının ildə 50 milyard kubmetrə çatacağı gözlənilir.

Cari ilin yanvar-iyun aylarında Azərbaycan xaricə 7,8 milyard dollar dəyərində neft satıb. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, bu, ötən ilin birinci yarısı ilə müqayisədə 16,6% azdır. Hesabat dövründə Azərbaycanın ixrac etdiyi qazdan gəlirləri isə 8 milyard dolları ötüb. Bu da illik müqayisədə 7,9% çoxdur. Azərbaycana qazdan daxil olan valyuta neftdən daxil olan valyutanı ötüb. Beləliklə, xam neft ixracının dəyəri azalıb, təbii qaz ixracının dəyəri artıb. Qaz gəlirlərinin artımı dövlət büdcəsi Dövlət Neft Fondu gəlirlərində hiss olunur. Habelə bu il neft-qaz sektorundan vergi daxilolmalarında 4 dəfədən çox artım qeydə alınıb.

Azərbaycan iqtisadiyyatı, dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təmin edilməsi hələ neft amilindən asılıdır. Hazırda büdcə gəlirlərinin 53%-i neft sektorundan formalaşır. Əvvəllər bu rəqəm 70% ətrafında idi. Yəni asılılq müəyyən qədər azaldılıb. Neft amilini tam aradan qaldırmaq mümkün deyil, ancaq arzu ediləndir ki, neft sektorundan daxilolmalar büdcə gəlirlərinin 25%-indən artıq olmasın. Həm bu asılılıq Neft Fondundan transfertlərin, büdcədə neft gəlirlərinin azaldılması hesabına deyil, qeyri-neft sektorunun inkişafı həmin inkişafın nəticəsi olaraq bu sektordan artacaq vergi yığımları hesabına azalmalıdır. Azərbaycanda qeyr-neft sekrotunda qeyri-neft sənayesi sahələri, kənd təsərrüfatında isə emal sənaye yüksək potensiala malikdir. Həmin sahələr dövlətin təşviq mexanizmləri, sahibkarlığın dəstəklənməsi, əlverişli investisiya mühitinin formalaşdırılması hesabına inkişaf etdirilə bilər. Hökumət son illər qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsinə diqqəti dəstəyi artırıb. Bunun nəticəsidir ki, son illər qeyri-neft sektorunda artım meyilləri qeydə alınır. Ancaq bununla yanaşı, qeyri-neft sektorunda biznesin dəstəklənməsi, ucuz kreditlərə əlçatanlığın təmin edilməsi, təşviq mexanimlərinin təkmilləşdirilməsi, beynəlxaq təcrübəyə əsaslanaraq dövlət-sahibkar əməkdaşlının gücləndirilməsi vacibdir. Neft gəlirlərinin bir hissəsi qeyri-neft sektorunun davamlı dayanıqlı inkişafına yönəldilməlidir. Çünki Azərbaycan iqtisadiyyatının, sahibkarların aşağı faizli kreditlərə, biznesin əlverişli əlçatan maliyyə qaynaqlarına, böyük investisiyalara ehtiyacı var.

Ölkəmizdə kiçik orta sahibkarlığın inkişfına dövlət dəstəyinin artırılması vacibdir. Xüsusən bank sektorunda islahatlara ehtiyac var. Bank kreditlərinin faizləri çox yüksəkdir biznes üçün əlverişli deyil. İndiki kommersiya kreditlərinin faizləri ilə qeyri-neft sənayesini inkişaf etdirmək mümkün deyil. Ona görə , bank sektorunda azad rəqabət mühitinin biznes üçün əlverişli kredit bazarının formalaşdırılmasına böyük ehtiyac var. İqtisadiyyatımızın neft amilindən asılılığının artırılmasının əsas yolu qeyri-neft sektorunun diversifikasiyası, inkişaf etdirilməsi ixrac potensilaının artırılmasıdır.

Bununla yanaşı, neft-qaz sektoru da inkişaf etməkdə davam edəcək. Ölkəmizdə qaz istehsalının ildə 50 milyard kubmetrə çatdırılması nəzərdə tutulur. “Qara qızılhasilatının azalmasından itirdiklərimizimavi yanacaqistehsalının ixracının artırılması əvəzləyə bilər. Proqnozlara görə, yaxın illər ərzində dünya bazarında qaza təlabatın artması gözlənilir ki, bu da növbəti illərdə qaz hasilatını ixracını əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq Azərbaycanın iqtisadi maraqlarına çavab verir. Neft hasilatının azaldığı, qiymətlərin kövrək olduğu bir vaxtda qazla bağlı belə nikbin proqnozlar lap yerinə düşür, “qara qızıldanitirdiklərimizimavi yanacaqixracının artırılması əvəzləyə bilər. Təbii qazın 2025-ci ilədək qlobal enerji səbətində kömürü üstələyəcəyi 2047-ci ildə ən çox istifadə olunan enerji mənbəyinə çevriləcəyi gözlənilir. Qaz İxrac Edən Ölkələr Forumunun (GECF) hesabatında bildirilir ki, bir çox ölkə tərəfindən təbii qaza təmiz enerji növü kimi daha çox üstünlük veriləcək. Bundan əlavə, təbii qaz bazarı regional bazar olmaqla yanaşı, ölkələr arasında əlaqələrin qurulmasında daha böyük rol oynayacaq. Elektrik enerjisi istehsalı sənayedə istifadə təbii qaz tələbatındakı artımda əsas amil olacaq. 2050-ci ilədək qlobal təbii qaz tələbatı 50 faiz artaraq ildə 6 trilyon kubmetrə yüksələcək. 2022-ci ildə qlobal təbii qaz tələbatının artacağı gözlənilir. 2021-ci ildə qlobal qaz tələbatı 110 milyard kubmetr artıb. Beynəlxalq Enerji Agentliyi (IEA) qlobal qaz tələbatının 2024-cü ilə qədər hər il 1,6% artacağını proqnozlaşdırır.

 

Mahir Həmzəoğlu

Xalq cəbhəsi.- 2023.- 20 iyul. S. 12.