Baba Tahir – Buməta türbəsi
Azərbaycanın cənub-qərbində yerləşən Lerik və Yardımlı rayonlarının ərazisi
İslamın dini mərkəzlərinə yaxın
olduğundan, eləcə
də İslam futuhatı
və Ərəb işğalları zamanı
bu ərazilər daha çox ekspansiyaya məruz qaldığından burada
İslamın yayılması,
eləcə də cəmiyyətdaxili münasibətlərdə
İslam qanunlarının prioritet
olması başqa ərazilərə nisbətən
daha erkən zamanda baş verib. Ərəb ekspansiyası zamanı mərkəzdən bu ərazilərə emissarlar
göndərilir, göndərilənlər
isə bu ərazilərdə İslam ehkamlarını,
dini vəqf və İslami dəyərləri yaymaqla
məşğul olurdular.
Hələ işğalın
ilk dövründə ələ
keçirdikləri torpaqlarda
daha da möhkəmlənmək
naminə, ərəblər
özlərindən əvvəlki
işğalçıların yolu ilə gedərək,
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müxtəlif ərəb
qəbilələrini Azərbaycanın
hər tərəfinə
köçürmüşdülər. Xilafətin işğal etdiyi ölkələr, o cümlədən Azərbaycan
islamlaşdıqca yeni din bu
ölkələrin xalqlarını
ideoloji cəhətcə
də birləşdirən
böyük qüvvəyə
çevrilirdi. Yeni dinin
dili olan ərəb dili VII əsrin sonlarından başlayaraq, xəlifə
Əbdülməlikin keçirdiyi
islahatlar nəticəsində,
yerlərdə tətbiq
edilən dövlət
dilinə çevrildi.
Buna Azərbaycan ərazisində
müxtəlif dillərdə
danışılması, dil
vahidliyinin olmaması,
əlifbasızlıq üzündən
ərəb əlifbasının
qəbul edilməsi də xeyli kömək
etdi. (Nailə Vəlixanlı. Ərəb
xilafəti və Azərbaycan. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı
Bakı-1993)
Yeni təqdim olunan din daha humanist, daha mütərəqqi, eləcə
də paralellər apardıqda yerli əhalinin Tanrıçılıq
(Təktanrılı) dininə
uyğun olduğundan yerli əhali tərəfindən daha tez qəbul edilir, əhalinin gündəlik məişətinə
daxil olurdu. Emissar olaraq göndərilən şeyxlər
isə əhali arasında rəğbətlə
qarşılanır, böyük
nüfuz sahibinə çevrilirdilər. İlk İslami
qanunlara uyğun olaraq həyatını dəyişən insan elə öldüyü yerdə də dəfn olunduğundan həmin şeyxlər də yaşadıqları
bölgələrdə böyük
ehtiramla dəfn olunur və dünyalarını dəyişəndən
sonra da dəfn olunduqları məzarlar əhalinin müqəddəs
saydığı məkan,
and yeri olur, ziyarətgaha çevrilirdi.
Odur ki, Lerik və Yardımlı ərazilərində bu gün yüzlərlə müqəddəs şəxsin
uyuduğu məkan, ziyatətgah vardır.
Belə
müqəddəs məkanlardan
biri də Lerik rayonunun Piran kəndi ərazisindəki Buməta
ziyarətgahıdır. Piran
kəndi rayon mərkəzindən
35 km şimal-qərb istiqamətində
yerləşir. Azərbaycan
Respublikası Ali Sovetinin
7 fevral 1991-ci il tarixli
Qərarı ilə Lerik rayon Siyov kənd sovetinin İyirminci km kəndinin adı dəyişdirilərək
Piran adlandırılıb.
2009-cu ildə əhalinin
siyahıyaalınmasına əsasən
kənddə 1065 nəfər
əhali yaşayır.
(Azərbaycan Respubliksı
əhalisinin siyahıyaalınması
2009-cu il. I cild. Bakı-2010). Kənddə Lerik rayon İcra Hakimiyyəti Başçısının Piran
kənd İnzibati Ərazi Dairəsi
(İƏD), 360 şagird tutumlu
tam orta məktəb, Həkim məntəqəsi,
Heydər Əliyev
Fondu tərəfindən inşa
edilmiş 60 yerlik Körpələr evi-uşaq
bağçası və
Lerik rayon Mərkəzi
kitabxana sisteminin filialı fəaliyyət göstərir. Kənddə
Piran kənd məscidi dini icması yaradılıb.
Yerli tarixçilərin qənaətinə
görə kənd ərazisində bir vaxtlar Tifil adlı
şəhər məskəni
olub. Sonrakı mərhələdə əhalinin
yerdəyişməsi nəticəsində
şəhər boşalıb,
əhali ətraf rayonlara səpələnib.
Bu gün sadəcə
adıgedən şəhər
məskənindən qalıqlar
aşkar olunmqdadır.
Kənd ərazisindəki
Buməta ziyarətgahı
təkcə Piranda deyil, ətraf kəndlərdə də müqəddəs məkan
olaraq tanınır və əhali tərəfindən ziyarət
olunur. Sakinlərin qənaətinə görə
ziyarətgahdakı məzarda
dəfn olunan şəxs Baba Tahir kimi tanınan İslam şeyxlərindən
biridir. Deyilənə
görə Baba Tahir İslam Peyğəmbəri Məhəmməd
əleyhissalamın nəvələrindən
olan şiələrin
beşinci imamı Məhəmməd Baqirin (ə)
bu ərazilərə
göndərdiyi üç
din alimindən biridir.
Ümumiyyətlə, ərəb
mənbələrinin (əl-Bəlazuri,
İbn əl-Fəqih, İbn Xordadbeh, əl-Yəqubi və başqaları) məlumatına görə
ərəblər necə
olursa-olsun Azərbaycanda
möhkəmlənmək, arxanı
öz müttəfiqinə
çevirmək istəyir,
bunun üçün
bütün vasitələrə
əl atırdılar.
Bu vasitələrdən ən
başlıcaları bütöv
ərəb qəbilələrinin
buraya köçürülməsi
və Dərbənd, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şirvan,
Varsan, Təbriz, Miyanə, Sərab,Ərdəbil
ətrafı ərazilər
və başqa strateji əhəmiyyətli
şəhərlərdə hərbi məskənlərin
(rabatların) salınması
oldu.Tarixçi əl-Bəlazuri
yazırdı: “Əli
ibn Əbu Talib əl-Əşas
ibn Qeysi Azərbaycanın
hakimi təyin etdi. Əl-Əşas bura yetişdikdə gördü ki, yerli əhalinin çoxu İslamı qəbul edib və Quran”oxuyur. O, Ərdəbildə
əta və divan siyahısına salınmış
ərəblərdən yerləşdirdi,
buranı Azərbaycanın
baş şəhəri
etdi, sonralar genişləndirilən məsciddən
savayı başqa bir məscid də tikdirdi. Əl-Hüseyn ibn Amir əl-Baqidinin
sözlərinə əsasən
deyib: Ərəblər
Azərbaycanda məskən
saldıqda onların Kufədən, Bəsrədən
və Şamdan olan qohumları da buraya axışdılar. Hər biri bacardığı
qədər torpaq zəbt etdi, bir hissəsi qeyri-ərəblərdən torpaq
satın aldı. Kəndlər həmin ərəblərin himayəsinə
keçdi, elə ki, ərəblər onları
müdafiə etməli
idilər, kəndlilər
isə ərəblərin
yardarına çevrildilər...”.
Böyük ehtimalla Pirandakı
müqəddəs məkanda
dəfn olunan Baba Tahir
yerli camaata İslamın dini ideologiyasını, İslamın
əsaslarını, Quranın
hikmətlərini öyrətmək,
eləcə də o vaxtlar təqib olunan Peyğəmbər nəslindən olanları
tanıtmaq üçün
bu əraziyə göndərilib. Böyük
ehtimalla adıgedən
Tifil adlı şəhərdə əhali
sıx məskunlaşdığından
Baba Tahir də məhz
buraya göndərilib.
Babanın milliyyətcə
ərəb olduğu bildirilir. Təqribən
VIII əsrdə yaşadığı
deyilən Baba Tahirin indiki Lerik rayonunun
Piran ərazisinə Ərəbistandan gəldiyi
qeyd olunur. Tarix ədəbiyyatında
İslamın mərkəzi
şəhərlərindən Azərbaycana həm köçürülən, həm
də təqibdən yaxa qurtarmaq üçün gələn
xeyli ərəb qəbilələri, o cümlədən
Seyyidlər haqqında
məlumatlar var. Məlumdur
ki, Peyğəmbərin vəfatından
sonra, onun ailəsindən, nəslindən
olanlar, sonradan hakimiyyətə gələn
bəzi xəlifələr
tərəfindən daim
təqib olunub və qətlə yetiriliblər. Ona görə
də seyyidlər Azərbaycan kimi, İraq kimi ölkələrə
qaçaraq, təqiblərdən,
terrordan yaxa qurtarmağa çalışıblar.
Ərəb orduları
işğallar zamanı
dağlıq ərazilərdə
çətin duruma düşdüyündən daha
çox düzən ərazilərə üstünlük
verir, beləcə dağlıq ərazilər
diqqətdən kənarda
qalırdı. Odur ki,
həm köçürülənlər,
həm də təqib olunanlar dağlıq ərazilərdə
məskunlaşmada üstünlük
təşkil edirdilər.
Şeyxə “Baba” ləqəbinin verilməsi də İmam Məhəmməd Baqirin adıyla bağlıdır.
Qeyd etmək yerinə düşərdi
ki, Orta əsr müsəlman ölkələrində
ruhaniyə, mollaya, sufi təriqət başçılarına “Baba” ləqəbi verilirdi. Ləqəbin verilməsində
məqsəd heç
şübhəsiz ki, həmin
şəxsin toxunulmazlığını
təmin etmək, təqibdən uzaq tutulması və öldürülməkdən qorunması
üçün olub.
Çox güman ki, ifadənin xüsusiləşməsi
şəxsin xüsusi
statusa malik olmasının
daşıyıcısı olmasından qaynaqlanır.
Buməta adı isə ona yerli
camaat tərəfindən
verilən addır. Belə ki, Talışca
"Buməta"nın mənası
— "bu torpaqlara köçüb gələn"
deməkdir. Ərəb
mənbələri (əl-Bəlazuri,
İbn Xordadbeh və
b.) işğal dövründə
ərəblərin işğal
etdikləri yerlər sırasında Taylasanın
(Talışanın), yəni
talışların yaşadıqları
yerin də adını çəkirlər.
Baba Tahir türbəsi əvvəllər
taxtadan tikilmiş bir qəbirüstü tikili olub. Məzar
ətraf ərazilərdəki
kəndlərin əhalisi
və yerli sakinlər tərəfindən
daim ziyarət olunub. Hazırki ziyarətgah isə ötən əsrin
90-cı illərində kənd
camaatı tərəfindən
yenidən tikilərək
restavrasiya olunub. Ziyarətgahın qarşısına
əvvəllər yol
olmayıb, elə həmin illərdə camaat bura yol
da çəkib. Bütün
bərpa-tikinti işləri
camaatın şəxsi
vəsaiti hesabına həyata keçirilib.
Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, sözügedən
ziyarətgah iki çayın-Lənkərançay və Ləkərçayın
arasındakı vadidə
yerləşir. Rəvayətlərə
görə, Buməta
- Baba Tahir bu ərazidə
yaşayan vaxt Ləkərçay mövcud
olmayıb. Buməta vəfat edəndən sonra isə ərazidə güclü
sel-daşqın baş
verib. Lakin ziyarətgaha
sel suları heç bir ziyan vura bilməyib.
Məhz həmin seldən sonra Ləkərçayın yarandığı
ehtimal olunur. Yerli camaat bu
ziyarətgahın sel sularından İlahi qüvvə tərəfindən
qorunduğunu bildirir.
Yerli əhalinin bildirdiyinə görə, İmam Baqir (ə)
Baba Tahirlə bərabər,
bu əraziyə daha iki nümayəndəsini
göndərib. Onlardan
biri Astaranın Toradi kəndi ərazisində dəfn olunan Baba Rəsuldur və onun həmin
kənddə ziyarətgahı
var. Digəri isə Lerikin Barzavu və Vizəzəmin kəndləri arasında Qımbət ziyarətgahında
dəfn olunan müqəddəsdir. Lakin onun
nə ləqəbi, nə də adı məlumdur.
Bütün müqəddəs ziyarətgahlar
kimi Lerikin Piran yaşayış məntəqəsindəki Baba Tahir – Buməta türbəsi də bu gün
sakinlərin ziyarət
etdikləri müqəddəs
məkandır.
Malik Balaşov
tədqiqatçı-tarixçi
Xalq
Cəbhəsi.- 2023.- 12 oktyabr.- S.15.