Bu gün Dünya Torpaq Günüdür
5 dekabr Dünya Torpaq Günüdür. Bu gün Birləşmiş
Millətlər Təşkilatı tərəfindən
2014-cü ildən rəsmi olaraq elan edilib. Hər ilin bu
günü torpaqların dayanıqlığının təmin
edilməsi, deqradasiyadan, çirklənmədən
qorunması, effektiv və rasional istifadəsi kimi məsələlər
gündəmə gətirilir. Hər il dekabrən 5-də
“Torpaq və su - həyat mənbəyidir” devizi altında ətraf
mühitin qorunması, yaşıllıqların
artırılması məqsədilə müxtəlif
aksiyalar keçirilir.
Müasir dünyamızda əkinə yararlı, məhsuldar
torpaq qatını məhv edən əsas amil qlobal iqlim dəyişikliyinin
fəsadları müharibələrdir. Minalar partlayır,
tırtıllı texnika hərəkət edir, partlayıcı
maddələr işə düşür. Nəticədə
torpaqların strukturu dəyişir.
“Yaşıl Dünya” Ekoloji Maarifləndirmə
İctimai Birliyinin sədri Elman Cəfərlinin fikrincə,
ekspertlər hesab edir ki, müharibələr, təbii fəlakətlər
nəticəsində bütün dünyanın yalnız 3
faizi ekoloji cəhətdən toxunulmaz qalır. Müharibələr
zamanı hərbi əməliyyatlar gedən, ağır
texnikanın hərəkət və manevrlər etdiyi,
minaların, raketlərin partladığı ərazilərdə
bitki örtüyü və meşələr
yandırılaraq məhv edilir. Sel və daşqınlar,
qurarlıq, şoranlaşma da torpağı məhv edən əsas
səbələrdəndir. Amma ekosisetmin məhvi,
torpağın yararsızlaşması həm də antorpogen təsirlərlə
bağlıdıdır. Hazırda dünyanın bir sıra
regionlarında gedən müharibələr məhsuldar
torpaqların sıradan çıxmasına,
şoranlaşmasına yol açır. Dağıdıcı
Vyetnam müharibəsi zamanı zəhərli kimyəvi maddələrdən
istifadə olunması meşə massivlərinin məhv edilməsinə
gətirib çıxarmışdı.
Vyetnam müharibəsindən 50 il vaxt keçib, bu
gün də ölkənin təbiətə vurulmuş ziyan
aradan qaldırmaq mümkün olmur. Bu ölkənin təbiətinə
oranj kimi zərərli maddə atılıb. Bu təhlükəli
maddə insanın nəfəs borusunu tamamilə məhv edir.
Minlərlə insan o maddənin sonrakı fəsadından məhv
oldu, ağır xəstəliklər tapdı. Vyetnam
torpaqlarının çox hissəsi hələ də zəhərli
maddələrlə çirkləndirilib. İkinci Dünya
müharibəsindən sonra Rusiya torpaqları xeyli dərəcədə
çirklənməyə məruz qaldı. Bizim əsas
problemlərimizdən biri də torpaqlarımızın
minalarla və partlamamış sursatlarla çirklənməsidir.
Azərbaycan müharibədən yenicə
çıxmış ölkədir. Düz 30 ilə yaxın
bir müddət ərzidən ərazilərimizin 20 faizi Ermənistanın
işğalı altında qalmışdı. Ermənilər
bu illər ərzində ölkəmizin yeraltı və
yerüstü sərvətlərini talan etdilər. Meşələr
yandırıldı, mədən sənayesi istismar edildi.
Ərazilərimizdə qurulan hərbi məqsədli mühəndis
istehkamları, iri texnikanın hərəkəti münbit
torpaq qatının məhvinə səbəb olmuşdu.
Müharibədən miras qalan ən böyük bəla isə
mina və partlalamış hərbi sursatlardır. Bu gün təqribi
hesablamalara görə, Qarabağ və Şərqi Zəngəzur
ərazilərində 1.5 milyondan çox mina və
partlamamış sursat mövcuddur. Əraziləri minalardan təmizləyərkən
onların partladılması da ekosistemin məhvinə səbəb
olur. Rəsmi məlumatlara görə, bu gün azad olunmuş
ərazilərdə 147 988 hektar sahə yüksək səviyyədə
çirklənmiş ərazidir, 675 570 hektar sahə isə
orta səviyyədə çirklənib: “Bu gün ölkəmizdə
təxminən Livan boyda olan ərazi dünyanın mina ilə
ən çox çirklənmiş sahələrindən biri
hesab olunur. Son 30 ildə Ermənistan tərəfindən
işğal edilən Azərbaycan torpaqlarında ekoloji tarazlıq
çox ciddi şəkildə pozulub.
Azərbaycana aid təbii sərvətlər məhv
edilib, istismar olunub. Təqribi hesablamalara görə,
işğal dönəmində ermənilər tərəfindən
Azərbaycanın 54 min 328 hektar meşə sahəsi məhv
edilib. Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda yerləşən,
Qırmızı ktaba daxil edilmiş növlərin qorunub
saxlandığı Bəsitçay ve Qaragöl dövlət
təbiət qoruqları, Laçın, Qubadlı və
Daşaltı yasaqlıları talan edilib. İşğal
dönəmində həmçinin Zəngilanda qiymətli
Şərq çinarı meşəsi, yaşı 1000-2000
ildən çox ağaclar məhv edilib”.
Onun sözlərinə görə, müharibədən
zərər görmüş torpaqların özünübərpası
uzun zaman alacaq. Məsələn, ekspertlərin fikrincə,
Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda elə sahələr
var ki orada bərpa 1-2 ilə başa gəlir. Deyək ki,
taxıl zəmisini barbarcasına yandırıblar, növbəti
ildə orada başqa bitkilər əkmək olur. Ancaq
yandırılmış meşələrin bərpasına
uzun müddət lazım olur. Xüsusən Dağlıq
Qarabağ kimi soyuq mühitdə, qışı uzun çəkən
bölgədə ekosistemin özünübərpasına uzun
müddət lazım olur.
Qarabağ və Şərqi Zəngəzur ərazisində
relyef baxımından dağlıq və aşağı hissələr
dağətəyi maili düzənliyə malikdir. Ərazi
xüsusi meyllənmə relyefinə malikdir. Bu meylənmə
şəraitində torpaqların eroziyaya meyliliyi zatən təbiətdə
mövcuddur. Ermənilərin vandal yanaşması hərbi eroziyanın
dəfələrlə artmasına gətirib
çıxarıb. Elə xəndəklər qazıblar ki,
onun içərisi ilə iri yük maşınları
keçir, amma onlar ətrafdan görünmür. Həmin ərazidə
çox ciddi yarğan eroziyasının yaranmasına gətirib
çıxarır. Eroziya deqradasiya amilinin xüsusi əhəmiyyət
kəsb edən hissəsisdir. Ölkə ərazisində
torpaqların 42 faizi artıq eroziyaya məruz qalıb:
“Torpaqların 30 faizi şoranlaşıb və şorəkətləşib.
Azərbaycan aztorpaqlı ölkələr kateqoriyasına
aiddir.
Son 30 ildə dağlıq ərazilərdə eroziya
prosesi intensivləşib. Eroziyanın təsiri fonunda bitki
örtüyünün, biomüxtəlifliyin deqradasiyası
baş verib. Bu baxımdan ermənilərin vurduğu
ziyanın miqyasını çox böyükdür,
ölçüyəgəlməzdir.
Azərbaycan üçün endem olan Şərq
çinarının məhvi göz qabağındadır. Zəngilanda,
Cəbrayılda, Ağdamda qiymətli ağaclar olan meşələrin
qırılması müşahidə edilib. Ağdamda təxminən
100 hektardan çox püstə meşələri vandal
hücumuna məruz qalıb və artıq tarixə
qovuşub. Laçın rayonun Kamallı kəndi ərazisində
30 hektara yaxın aqromeşə var idi. Biz o ərazini peyk məlumatları
ilə davamlı izləyirik. Təxminən 100 ilə
yaxın yaşı var idi o aqromeşənin.
Orada müxtəlif alma, gilas, albalı, tut
ağacları var idi. O boyda məhsuldar meşədən cəmi
1 alma ağacı qalıb. Meşələrin
qırılması torpaqda neqativ proseslərin: deqradasiya və
eroziyanın yaranmasına gətirib çıxarır.
Cəbrayıl rayonu üzrə meşələrin və
bitkilərin 90 faizi məhv olub. Bu bölgədə kollar,
meşələr, ot bitkilər tamamilə məhv olub, ərazidə
yarımsəhra vəziyyəti yaranıb. Ümumilikdə
işğal dönəmində Xankəndi üzrə 11.6
faiz, Xocavənd üzrə 17 faizdən çox, Kəlbəcər
üzrə 23, Laçın üzrə 36, Şuşa üzrə
36 faiz, Tərtər üzrə 6, Zəngilan üzrə 46,
Füzuli üzrə 2 faizə yaxın, Qubadlıda 50 faiz
meşə ərazisi məhv edilib.
Bu gün ətraf mühitin mühafizəsi,
bioresursların, torpaq qatının qorunması ilə
bağlı ciddi maarifləndirmə tədbirlərinə
ehtiyac var. Torpağın əhəmiyyətinə diqqəti
artırmaq və torpaq ehtiyatlarının davamlı idarə
olunmasını təbliğ etmək lazımdır.
Mütəxəssislərin fikrincə, ölkənin
aqrar sektoru üçün xarakterik olan selləmə suvarma
üsulundan imtina etmək lazımdır. Bu, təkcə su
itkisini artırmır, həm də torpağın münbit
qatının məhvinə yol açır. Fermerlərin
damcı, çiləmə suvarma qurğularına əlçatanlığı
təmin olunmalıdır. Bunun üçün onlara güzəştli
kreditlərin verilməsi yaxşı olardı.
Yaşıllıq sahələrinin
artırılması günün vacib tələbidir. Son illər
ölkəmizdə hektarlarla meşə sahələri bərpa
edilib, yenidən salınıb. Bu proses sürətləndirilməlidir.
Su və torpaq resurslarını qorunması ilə
bağlı fermerlər arasında təbliğat işlərinin
artırılması zəruridir”.
Cavid
Xalq Cəbhəsi .- 2024.- 6 dekabr, (¹43).- S.9.