Geosiyasi nəzəriyyələr
və mükəmməl insan fenomeni
Son illər, siyasi leksikonumuza daxil olan və təəssüf
ki, açıq ifadə etmək istəmədiyim səbəblərdən
yeri gəldi-gəlmədi istifadə olunan terminlərdən
biri də geosiyasətdir. Təəssüf ki, bir çox
hallarda bu mövzuda geosiyasi nəzəriyyələrlə
yaxından tanış olan peşəkarlardan daha çox, bu
sözün tez-tez təkrarlanmasının insanı daha
çox “ağıllı” göstərdiyini düşünənlər
danışırlar. Məhz bunu nəzərə alaraq, qəzetimizdə
və saytımızda vaxtaşırı geosiyasi nəzriyyələrlə
bağlı məqalələrlə çıxış etmək
qərarına gəldim. Öyrənmək heç vax gec
deyil. Öz təcrübəmdə buna dəfələrlə
əmin olmuşam.
Bu günkü yazımda geosiyasətin iki əsas
klassik prinsipindən biri – tellurokratiya və onun təzahürləri
haqqında danışacaq, kontinental güc və dəniz
gücü anlayışlarının müasir geosiyasi proseslərə
təsiri haqqında söhbət açacağam.
Klassik geosiyasi yanaşmalara görə dünya
gücləri forma etibari ilə əsasən iki hissəyə
bölünürlər: Tellurokratik və talassokratik dövlətlər.
Bu konsepsiyanın təməlində, əsasən,
tellurokratik və talassokratik dövlətlərin hansı vasitələrlə
genişlənmələri, ekspansiyası dayanır.
Orduya, hərbi ənənələrə, mühafizəkar
və mərkəzləşdirilmiş siyasi idarəetmə
sisteminə söykənən, quruda genişlənməni
geosiyasi maraqlarının başlıca hədəfi hesab edən
dövlətlər tellurokratik dövlətlər hesab
olunurlar.
Klassik tellurokratik dövlətlərə nümunə
olaraq Monqol-tatar və Böyük Moğol
imperiyalarını, Azərbaycan Səfəvilər Dövlətini,
Osmanlı imperiyasını və Çini göstərmək
olar.
Rusiya və Almaniya isə qismən klassik tellurakratik
dövlətlər hesab olunurlar.
Güclü və inkişaf etmiş donanma vasitəsilə
həm hərbi, həm də iqtisadi müstəvidə dənizlərdə
ağalıq etmək niyyəti güdən və məhz bu
yolla genişlənməni – ekspansiyanı hədəf
götürən dövlətlər isə talassokratik
dövlətlər sayılırlar.
Tarixin arxivinə gömülmüş Venesiya və
Karfagen, öz mövcudluqlarını bu gün də qoruyub
saxlayan Amerika Birləşmiş Ştatları və
Böyük Britaniya isə talassokratiyanın klassik nümunələridir.
Haushoferin geosiyasi nəzəriyyəsinə görə,
talassokratiya və tellurokratiya bir-birilərinin əksidir: Ağ-qara,
Xeyir-Şər, yaxud İn və Yan kimi... Əgər
müasir dünyada tellurokratiya özünü
avrasiyaçılıqda, imperiya unversalizmində büruzə
verirsə, talassokratiya atlantizm, yəni liberal-burjua
demokratiyası ideyasının daşıyıcısı
kimi təqdim olunur.
Nəzəri baxımdan, talassokratik dövlətlər
tellurokratik dövlətlərdən daha demokratik, daha liberal və
açıq cəmiyyətlərə malik olurlar. Amma bu o demək
deyil ki, tellurokratik dövlətlərdə birmənalı
olaraq avtoritarizm hökm sürür.
Pyotr Savitski və Lev Qumilyova görə, dualizm
kontinental güc – tellurokratiya ilə dəniz gücü –
talassokratiya arasındakı əbədi
qarşıdurmanın ən dərin və ən ilkin
qatlarında özünü daha qabarıq şəkildə
büruzə verir.
Mehen və Makinder isə hesab edirlər ki, dualizm
özündə düşmənçilik toxumu
daşıyır və bu toxum münbit siyasi, hərbi şəraitə
düşərsə iki ayrı tarixi-mədəni sivilizasiya
– demokratiya və ideyakratiya arasında total qarşıdurmalara
yol aça bilər.
Kontinental güc - tellurokratiya konkret əraziyə və
dəqiq sərhədlərə malik olduğu
üçün bu dəqiqlik hər kəsin, xalqların,
dövlətlərin qeyd-şərtsiz tabe olduğu ciddi
hüquqi və mənəvi normaların formalaşmasına zəmin
yaradır. Torpaq bərkdir, dayanıqlıdır, möhkəmdir.
Bu dayanıqlılıq isə öz növbəsində sərt
və bəzən də amansız doqmatik normaların,
tabuların, toxunulmaz ənənələrin yaranmasına yol
açır. Zaman keçdikcə bu ənənələr, dəyərlər
ictimai şüurun alt qatına oturuşur və dəyişikliyə
məruz qalmadan nəsildən nəsilə ötürülən
etik normaların, prinsiplərin formalaşmasına səbəb
olur. Bu baxımdan, tellurakratik cəmiyyətlər fərdiyyətçilik,
şəxsiyyət amili, təşəbbüskarlıq arxa
plana keçir, kollektivçilik, ierarxiya isə onə
çıxır.
Dəniz gücü – talassokratiya isə ticari
sivilizasiya olduğu üçün daha dinamik və texniki
inkişafa meyllidir. Talassokratik cəmiyyətlərdə şəxsiyyət
amili, fərdi təşəbbüskarlıq, hərəkət
və dinamika hər zaman ön planda olur.
Bu qəbildən olan sivilizasiyalar tellurokratik dövlətlərlə
müqayisədə daha aktiv inkişaf edir, mədəni və
mənəvi dəyərlərini onu hədəfə aparan
yolun şərtlərinə uyğun bir şəkildə dəyişə
bilirlər.
Talassokratiya və yaxud atlantizm dünyaya müstəmləkəyə
çevrilməsi mümkün olan adalar silsiləsi kimi
yanaşır. Avrasiya isə bu adalar silsiləsinin əsas həlqəsi
hesab olunur.
Tellurokratiya və yaxud avrasiyaçılıq isə
dünyanı fəth edilməyə hazır olan böyük
və bütöv bir torpaq sahəsi kimi görür. Dəniz
gücü qəsb etdiyi torpaqları müstəmləkəyə,
quru gücü isə əyalətə çevirir. Bu
yanaşmalar arasındakı ən böyük fərq isə
ondan ibarətdir ki, əyalət ölkənin bir
parçası hesab olunur, müstəmləkə isə yox.
Tellurokratiya və Talassokratiya
qarşıdurmasının məntiqi nəticəsi olaraq dəniz
gücü kontinental gücün ərazilərinin bir hissəsini
nəzarəti altına almaq üçün ona hücum etməlidir.
Lakin qurunun dərinliklərinə doğru birdən-birə irəliləmək
mümkün olmadığı üçün ilk növbədə
keçici nəzarət ərazilərinə – qurunu əhatə
edən sahilyanı bölgələrə sahiblənmək
lazım gəlir. Makinderə görə, tellurokratiyanın –
qurunun daxilində dünyanın mərkəzi yerləşir.
Və bu mərkəzi qısa bir zamanda qəsb etmək
imkansız olduğundan, “anakonda üzüyü” və ya
sanitar, bufer zonası yaradılmasına ehtiyac duyulur. Bu
strategiya XX əsrdə planlı bir şəkildə həyata
keçirilirdi və 1990-cı illərdən başlayaraq
Şərqi Avropada, bu gün isə dünyanın bir
çox bölgələrində, o cümlədən
Aralıq dənizi hövzəsində baş verən proseslər
bu strategiyanın hələ də qüvvədə
olduğunu sübuta yetirir.
Makinderin məşhur dünyaya sahiblənmək
formulu belə səslənir: Kim Şərqi Avropaya nəzarət
edirsə, o bütün Avrasiyaya nəzarət edir. Kim
Avrasiyaya nəzarət edirsə, deməli bütün dünya
onun nəzarətindədir. Bu gün bu formulu müəyyən
qədər genişləndirmək və Şərqi
Avropanı sahilyanı zolaqla əvəz etmək olar.
Hazırda Baltik dənizi və Qara dəniz uğrunda gedən
mübarizə və Aralıq dənizi hövzəsinin
bütün sahilyanı zolağına nəzarət
uğrunda aparılan qanlı müharibələr,
sahilyanı ərazilərə, limanlara sahiblənmək
mücadiləsi də çox güman ki, Avrasiyaya tam nəzarəti
əldə etmək üçün “Anakonda
üzüyü”nü tamamlamaq məqsədi
daşıyır.
Zbiqnev Bzejinski öz məşhur “Böyük
şahmat taxtası” əsərində dünyaya nəzarət
üçün 5 əsas regiona sahiblənmənin vacib
olduğunu vurğulayır. Bunlar Ukrayna, Qafqaz, İran,
Türkiyə və Koreyadır. Bzejinskinin qənaətinə
görə dünyaya nəzarətin açarı bu 5
regionlarda yerləşir.
Prinsip etibarilə, sahilyanı zolaqlara nəzarəti ələ
almaqla Avrasiyaya sahiblənmək strategiyası ilə
Bzejinskinin açar rolunu oynayan regionlarla bağlı
mülahizələri üst-üstə düşür. Nəticədə
məqsəd eynidir...
Dünya dəyişir, informasiya və kommunikasiya
texnologiyaları inkişaf edir və özü ilə
yanaşı yeni nəzəriyyələr gətirir.Yeni və
daha praqmatik strateji yanaşmaların yaranmasına, bir çox
hallarda geosiyasətin klassik prinsipləri ilə uzlaşmayan,
daha çevik və daha qısa zamanda həyata keçirilməsi
mümkün olan, müxtəlif nəzəriyyələrin
sintezindən alınmış real və ya manipulyativ
gedişlərin tətbiqinə imkan yaradır.
Tellurokratiya və talassokratiyanın bizə təqdim
olunan əbədi qarşıdurmasında birbaşa müdaxilə
kimi hədəfi və nişançını açıq
şəkildə nümayiş etdirən klassik və universal
imperialist təfəkkürü ön planda dayanırdısa,
müasir geosiyasi oyunlarda bilərəkdən müdaxilə
etməmək, məqsədyönlü şəkildə sərmayə
yatırmamaq, tərk etmək, idarə olunan xaos kimi yeni
geostrateji manevrlərin şahidi oluruq. İndi bir çox
bölgələrdə baş verən proseslərdə fəal
iştirakın deyil məqsədyönlü fəaliyyətsizliyin
də məcburetmə vasitəsi kimi effektiv nəticələrini
görmək mümkündür. Belə hakimiyyət, yaxud
qlobal nəzarət legitim olmasa da bu və ya digər güc tərəfindən
oyun qaydalarının diqtə olunmasına, yeni situasiyanın
yaradılmasına imkan verir və kifayət qədər
effektiv nəticələrə gətirib çıxara bilir.
İndi geosiyasətdə tellurokratiya və
talassokratiya kimi klassik istiqamətlərlə, həmçinin
ərazi sistemləri arasındakı münaqişələrlə
yanaşı, beynəlxalq terrorizm, narkotrafik, texnogen və
ekoloji fəlakətlər kimi qlobal təhlükələrə
də diqqət yetirmək lazım gəlir.
Geosiyasi təhlillərdə yeni subyektlərin
iştirakı getdikcə daha çox nəzərə
çarpır:
Yeni inteqrasiya təsisatları, transmilli şirkətlər,
beynəlxalq hökumət və qeyri hökumət təşkilatları,
separatçı hərəkatlar, diaspor qurumları, terror təşkilatları
və s.
Bütün bunlar isə insanı konkret coğrafi məkanla
bağlayan və onun identikliyini müəyyənləşdirən
mədəni-siyasi əsasların əhəmiyyətinin
artmasına gətirib çıxarır.
Artıq uzun illərdir ki, Avropa geosiyasəti məkan,
ərazi geosiyasətindən insan faktoru geosiyasətinə
transformasiya olunur. Yeni geosiyasi ərazilərin nəzarətə
götürülməsi prosesində “insan haqları” kimi
humanitar konsepsiyalardan istifadə edilir.
Resurslar və ayrı-ayrı geosiyasi məkanlar üzərində
nəzarət etmək üçün istifadə olunan
mexanizmlərin sayı da kifayət qədər artıb. Hərbi
müdaxilə ilə yanaşı humanitar qəsbkarlıq,
informasiya müharibəsi kimi amillər daha geniş şəkildə
tətbiq olunmaqdadır.
İstənilən nəzəriyyə nisbidir,
praktikada tətbiq oluna və ya olunmaya bilər. Bu və ya digər
gücün yüzillik strateji hədəflərini müəyyənləşdirən
araşdıramaların və nəzəriyyələrin
açıq şəkildə ifadə olunması və
yayımlanması isə onların real istifadədə
olduğunu şübhə altına alır. Belə nəzəriyyələr
çox vaxt diqqətin əsas hədəflərdən
yayındırılmasına, ictimai rəyin yönləndirilməsinə
xidmət edir və şübhəsiz ki, təbliğat
xarakteri daşıyır.
Təbii ki, bu yanaşmada müəyyən istisnalar da
var: Geosiyasətin klassik istiqamətləri elmi
araşdırmalar, tarixin bu və ya digər dönəmində
baş verən prosesləri təhlil etmək və nəticə
çıxarmaq üçün bir vasitədir. Lakin geosiyasətin
təməl prinsipləri, klassik istiqamətləri belə
müasir dünyada baş verən hadisələrin obyektiv
şərhi üçün əsas sayıla bilməz.
Çünki bəzən ən qlobal proseslər çox
cüzi, əhəmiyyətsiz bir hadisədən, kiminsə
şəxsi iqtisadi, yaxud siyasi maraqlarından, ani
aqressiyasından, düşünülməmiş, emosional
davranışından, daxili qəzəbinin, hikkəsinin
üzə çıxmasından qaynaqlana bilər.
Təəssüf ki, bir çox hallarda kifayət qədər
intellektual potensialın sərf olunduğu nəzəriyyələrin
belə sadaladığım şəxsi ambisiyaların,
natamamlıqların və maraqların pərdələnməsi
üçün bir vasitə rolunu oynaması da
mümkündür.
Heç bir geosiyasi nəzəriyyə, o cümlədən
nə tellurokratiya, nə də talassokratiya mükəmməl
deyil. Mükəmməl olan insan amili, konkret coğrafiyada
yaşayan toplumun dəyərlərinə, ənənələrinə
sadiq qalmaqla elmi-texniki tərəqqinin bütün yeniliklərinə
sahiblənə bilməsi, özünüqoruma istinktinin
reflektiv yox intellektual müstəvidə özünü
büruzə verməsidir. Geosiyasi nəzəriyyələri
yaradan da, tarixin gedişatını dəyişən də
insandır. Mükəmməl insan! Azərbaycanın
timsalında bu reallığı görmək
mümkündür. Əlavə şərhə ehtiyac
duymuram...
Elçin Mirzəbəyli
Xalq Cəbhəsi- 2024.- 9 may,¹15.-S.4.