Bir eksponatın izi ilə ...

Azərbaycanın görkəmli dramaturqu, dahi Hüseyn Cavidin Ev Muzeyini ziyarət etsəniz bir çox maraqlı eksponatla tanış ola bilərsiniz. Bu eksponatların hər birinə böyük yazıçının hənirtisi hopub. Sizə elə gəlir ki, bu əşyalara toxunsanız əsrin əvvəllərinə səyahət edə bilərsiniz. Ekspozisiya otaqlarını gəzdikcə bu hiss daha dərinə nüfuz edir, sizə hakim kəsilir. İxtiyarsız olaraq, tanış olduğunuz hər bir eksponatda Cavid əfəndidən bir iz, bir nəfəs, hansısa bir ismarıc axtarırsınız...

Diqqətinizi çəkəcək maraqlı eksponatlardan biri vaxtilə Bakı şəhərinin baş memarı olmuş Zivər bəy Əhmədbəyovun çəkdiyi və Hüseyn Cavidə doğum günündə hədiyyə etdiyi portretdir. Rəsm əsərinə baxdiqda ilk nəzərinizə çarpan məğrur və qürurlu baxışlardır. Sanki böyük ədib öz evində qonaqlarını qarşılayır, onları baxışları ilə müşayiət edir və ehtiramla yola salır.

Bu portret 1922-ci ildə Hüseyn Cavidə 40 illik yubileyi münasibəti ilə yaxın dostu, memar və rəssam Zivər bəy Əhmədbəyov tərəfindən çəkilərək şəxsi imzası ilə hədiyyə edilib. Uzun müddət bu rəsm əsəri Hüseyn Cavidin Ev Muzeyində naməlum rəssamın əsəri kimi sərgilənsə də, sənətşünas alim, əməkdar incəsənət xadimi Ziyadxan Əliyev tərəfindən aparılan araşdırmalar nəticəsində rəsm əsərinin müəllifinin Zivər bəy Əhmədbəyov olduğu müəyyən edilib.

Hüseyn Cavid və Zivər bəy Əhmədbəyov – Azərbaycanın iki aydını. Təkcə yaşadıqları dövrü, əhatə olunduqları mühiti deyil, eyni zamanda, gələcək nəsilləri də əqillərinin ziyası ilə nurlandıran, işıq saçan iki xadim. İncəsənət və mədəniyyət sahəsinin fərqli qollarında, eyni amala xidmət edən, fəaliyyət göstərən, oxşar tale yaşayan iki dəyərli şəxsiyyət.

Azərbaycanın ilk ali təhsilli memarı olan rəssam Zivər bəy Gəraybəy oğlu Əhmədbəyov 1873-cü ildə Şamaxı şəhərində anadan olub. Orta təhsilini Şamaxıda alıb, 1902-ci ildə Peterburq İnşaat Mühəndisləri İnstitutunu bitirib. 1902 – 1917 – ci illərdə Bakı Quberniyası idarəsində, daha sonra Bakı şəhər idarəsində memar işləyib. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti elan olunduqdan sonra Z. Əhmədbəyov Bakı şəhərinin baş memarı olub, 1922-ci ilə qədər bu vəzifədə çalışıb. Fəaliyyəti dövründə bir çox memarlıq nümunələri yaradan Zivər bəy daha çox məscidlərin inşasında (Тəzə Pir məscidi, Cümə məscidi, Muxtarov məscidi, Əjdərbəy məscidi və s.), eləcə də yaşayış binası və xəstəxanaların (Uşaq xəsxtəxanası, Doğum evi, Oftalmologiya İnstitutunun korpusları, Səadət məktəbi və s.) inşasında iştirak edib, bu binalar Zivər bəy Əhmədbəyovun layihələri əsasında tikilib.

Əsrin əvvəllərində Azərbaycanın görkəmli ziyalıları müxtəlif üsullarla təzyiq və təqibə məruz qalır, repressiyanın amansız üzünü görürdülər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Zivər bəylə Cavid əfəndinin, eyni zamanda, o dövrün bir çox ziyalısının taleyi oxşar idi. Hüseyn Cavid kimi Zivər bəy Əhmədbəyov da totalitar rejimin, erməni fitnəsinin qurbanına çevrilmişdi. Bu ədalətsizliyə, haqsızlığa tab gətirməyən Zivər bəy1925-ci ilin 16 fevral tarixində canına qəsd edir.

Memarlıqla yanaşı rəssam da olan Zivər bəy, Azərbaycan rəngkarlığının qabaqcıl simalarındandır. Xüsusilə portret janrında böyük ustalıq nümayiş etdirib. Onun Hüseyn Cavidin portretini çəkməsi isə həm sənət, həm də ədəbiyyat tariximizdə mühüm məqamlardan birini təmsil edirdi. Bu sadəcə bir portret deyildi, bu bir sənətkarın digər sənətkara hörməti, diqqəti idi... Onu nə qədər dərindən duyduğunun, bəlkə də daxili əzabını hiss etdiyinin göstəricisi idi...

Zivər bəy Cavid əfəndini duymuşdu, onun bəlkə də dilinə gətirmədiyi ağrı-acısını, vətəni üçün nigaran olan sənətkar qəlbinin çırpınışlarını hiss etmişdi... Zivər bəy Cavid əfəndini “görmüşdü”...

Əlbəttə ki, Zivər bəyin Hüseyn Cavidi anlayıb başa düşməsindən təbii heç nə ola bilməzdi. Cavidin ədəbiyyatımızda tutduğu mövqe, onun yaradıcılığının əsas xəttini tutan insan və insanlıq idealları Zivər bəyə yad deyildi. Bu səbəbdən idi ki, Zivər bəy sadəcə Cavidin portretini yaratmamışdı – bu adicə bir şəkil deyildi. Bu həm də, Cavidin fikir və düşüncələrinə, onun fəlsəfi dünyagörüşünə, amal və əqidəsinə hörmətin təzahürü idi.

Zivər bəy Əhmədbəyovun Hüseyn Cavidin portretini çəkməsi, həm sənət, həm də ədəbiyyat sahəsində əhəmiyyətli bir hadisə olaraq qalır. Bu portret, yalnız Cavidin fiziki görüntüsünü deyil, həm də onun ideoloji və fəlsəfi dünyasını təsvir edir. Zivər bəyin əsərindəki hər bir detal, şairin mənəvi dünyasına, onun insan və cəmiyyət haqqında düşündüklərinə dərin bir baxış imkanı yaradır. Cavidin bu portreti, özünəməxsusluğu ilə seçilən bir incəsənət nümunəsi olaraq daim öz yerini qoruyub saxlayacaq.

Nuranə Nərimanova

Hüseyn Cavid Ev Muzeyinin əməkdaşı

Xalq Cəbhəsi .- 2025.- 17 aprel(№14).- S.13.