Azərbaycanda beyin köçü: səbəblər nədir?

Son illərdə Azərbaycanda beyin köçü narahatlıq doğurur. Əksər mütəxəssislər Azərbaycanda elmlə məşğul olan şəxslərin ölkəni tərk etməsinin gələcəkdə Azərbaycan elminin problemlərlə qarşılaşmasına səbəb olacağını deyir.

Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi (STM) İdarə Heyətinin sədri Zahid Oruc STM-in Prezident İham Əliyevin AMEA-nın 80 illik yubileyindəki çıxışı ilə bağlı "Sosial-siyasi elmlər müasir çağırışlar fonunda: Beyin mərkəzləri, akademik elm ve universitetler" mövzusunda təşkil etdiyi dəyirmi masada da bu məsələyə toxunaraq vurğulayıb ki, narahatlıq doğuran daha bir hal - ölkədə qalaraq beyin köçünə uğramaqdır: “Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin 2024-cü ildə elmi müəssisələrdə keçirdiyi sosioloji tədqiqatın nəticələri deyilənləri təsdiqləyir. "Beyin köçü", intellektual miqrasiya (39.7%), eləcə də kadr məsələləri və karyerada yüksəliş imkanları (38.9%), həmçinin, alimin imici (34.6%) də əsas problemlər sırasında qeyd edilib”.

“Xalq Cəbhəsi” problemin səbəbini araşdırmağa çalışıb. Beyin köçünə səbəb nədir və qarşısını necə almaq olar?

“Ölkənin elmi inkişafı populist söhbətlərin predmeti olmamalıdır”

Milli Məclisin deputatı Elnarə Akimova söyləyib ki, beyin köçü anlayış kimi leksikamıza yeni daxil olsa da, dünyada bu proses tarixən mövcud olub: “Hətta məşhur deyim də bu prosesin işığında yaranıb: Elmin vətəni yoxdur, amma alimin vətəni mütləq olmalıdır. Vətənini sevən alim dünyanın harasında olsa da Vətən onunla qürur duyacaq. O da öz vətənini düşünəcək. Məsələn Lütvi Zadə kimi. Əndəlus mədrəsələrində elmlə məşğul olan insanlar təkcə öz ölkələrinin və mənsub olduqları xalqların deyil, dünyanın inkişafına zəmin yaratdılar. Alimin ölkəsindən getməsi elm xatirinədirsə bu başadüşülən, qəbul olunandır. Hətta buna haqq qazandıran bir fikir də var: “Elm Çində də olsa, gedin, öyrənin”. Ölkənin elmi inkişafı populist söhbətlərin predmeti olmamalıdır. Dünya elmi statistikası Georgi Sartonun “Elm tarixi” əsərinə bu baxımdan məsələyə fərqli yanaşmağı tələb edir”.

“Azərbaycanda ciddi elmi baza var”

Deputat Azərbaycanda ciddi elmi bazanın olduğunu vurğulayıb: “Sadəcə, kütləvi şəkildə axın müşahidə olunmur. Əgər varsa da, problem elə elmin öz təcrübəsinə istinadən nizamlanmalıdır. Tutaq ki, elmi potensialımızın ortaya qoyulması üçün imkanların daha məhdud olduğu 1960-cı illərdə krisalloqrafiya sahəsində Xudu Məmmədov elmə gətirdiyi yeniliklərlə Londonda Con Bernalı heyrətləndirirdi. "Həyatımı həsr etdiyim suala cavab taparaq cansız aləmlə canlılar arasında körpü salmış alim Xudu Məmmədovun araşdırması laboratoriyadakı tədqiqatım üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Problem çox çətin problemdir. İngiltərədə və başqa ölkələrdə olan bir çox kristalloqraflar bu problemi həll etməkdə aciz qalmışdır. Buna görə də cənab Məmmədovu təbrik etmək lazımdır". Bunu London Unisersitetinin professoru, Elmi Texniki İnqilab nəzəriyyəsinin banisi Con Bernal deyir. Alimin gedişi elmini daha təkmilləşdirmək üçündürsə bundan qorxmaq lazım deyil,əksinə sevinmək lazımdır”.

“Problemin səbəbi əvvəlcə mənəvi baxımdan çözülməlidir”

E.Akimovanın sözlərinə görə, söhbəti birbaşa iqtisadi amillərlə bağlamaq da doğru deyil: “Eynşteynin pul və alim mövzusunda müdrik bir qənaəti var: "Siz İsa peyğəmbəri pul kisəsi ilə təsəvvür edə bilirsinizmi? Mən təsəvvür edə bilmirəm". Məncə problemi yaradan səbəb ən əvvəl mənəvi baxımdan çözülməlidir. Biz elmin ardıyca köç edən alimlərimizlə, öz iqtisadi durumunu yaxşılaşdırmaq üçün gedən alimləri fərqləndirməliyik”.

“Elmin müxtəlif sahələrində çalışmaq üçün çox geniş imkanlar var”

Akademik Nizami Cəfərov bildirib ki, əslində, Azərbaycanda son zamanlar beyin köçü yoxdur: “Ona görə ki, Azərbaycanda elmi iş üçün, elmin ən müxtəlif sahələrində, xüsusilə də humanitar sahədə çalışmaq üçün çox geniş imkanlar var. Universitetlərimiz fəaliyyət göstərir, hətta yeni-yeni universitetlər açılır. İndi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) ilə bağlı müəyyən problemlər var. Çünki Akademiyada bir növ yeniləşmə işi görülür və daha çox çalışılır ki, Akademiyada çalışanlar universitetlərdə dərs keçsinlər və yaxud hansısa nazirliyin nəzdində olan elmi-tədqiqat müəssisələrində çalışsınlar ki, onların gördüyü iş effektli, məhsuldar olsun. Yəni elə sadəcə ümumnəzəri məsələlərlə məşğul olunmasın”.

“Bu, intellektin, beynin köçməsi məsələsi deyil”

Akademikin sözlərinə görə, texniki elmlər, biologiya elmləri, kompüter elmləri, bu sahələrdə dünyanın inkişaf etmiş mərkəzləri var: “Həmin mərkəzlərdə bizim alimlər olmalıdır, orada çalışmalıdırlar, təcrübələr keçməlidirlər. Hətta bəziləri, ümumiyyətlə, orada qalıb işləməlidirlər. Eləcə də bizim gənclərimiz. Məsələn, elə laboratoriyalar, elə elmi-tədqiqat müəssəsləri var ki, onlar dünyanın heç də bütün ölkələrində olmur. Məsələn, bu gün Çində, ABŞ-də, ya da başqa bu tipli ölkələrdə olan müasir, modern elmi-tədqiqat mərkəzləri heç də dünyanın bütün ölkələrində mövcud deyil. Ona görə də bizim alimlərimiz də gedib orada çalışmalıdırlar. Bəziləri orada qalıb işini davam elətdirməlidir, bəziləri Azərbaycana gəlib, öz ölkələrində o öyrəndiklərini burada həyata keçirməlidirlər. Öz intellektlərini ən azından burada yeni kadrları müəyyən həddə qədər hazırlamağa sərf etməlidirlər. Yəni bu, intellektin, beynin köçməsi məsələsi deyil”.

N.Cəfərov həmçinin qeyd edib ki, bu gün dünya vahid bir kənd halına gəlib: “Dünyanın o başında oturub bu başı ilə elmi əməkdaşlıq edirlər. Buna hər cür texnoloji imkanlar var. Ona görə də klassik mənada beyin köçü baş verir. Bu məsələlərə bir az ehtiyatla yanaşmaq lazımdır və bu məsələlərdən danışanda reallığı, gerçəkliyi, o miqyası nəzərə almaq lazımdır”.

Röya İsrafilova

Xalq Cəbhəsi.- 2025.- 4 dekabr(№45).- S.13.