Türk
dünyasından Orta Dəhlizə: Zəngəzurun strateji
transformasiya potensialı
Qafqazın mərkəzində yerləşən Zəngəzur
Dəhlizi Türk dünyasının iqtisadi və logistik
inteqrasiyası üçün mühüm körpü rolunu
oynayır. Türkiyə, Azərbaycan və Naxçıvan
arasındakı bu tranzit yolu təkcə regional ticarəti və
enerji daşınmasını sürətləndirməklə
yanaşı, Orta Dəhliz vasitəsilə Avrasiyanın daxili
bölgələrinə yeni strateji qapı kimi də diqqət
çəkir. Dəhlizin tikintisi və istifadəyə verilməsi
regionda güc balansını yenidən formalaşdırmaq
potensialına malikdir və Türk dünyasının iqtisadi
əlaqələrini gücləndirəcək əhəmiyyətli
bir dönüş nöqtəsi hesab edilməlidir.
Bu kontekstdə Zəngəzur Dəhlizi ənənəvi
dəmir yolu və ya avtomobil əlaqələrindən kənara
çıxan yeni bir ‘‘strateji körpü’’ vizyonunu ifadə
edir: Türkiyə ilə Azərbaycanı birbaşa birləşdirən,
Orta Dəhlizi gücləndirən və Orta Asiya və
Avropaya çıxışı asanlaşdıran bir xətt.
Orta Dəhlizin geoiqtisadi nüvəsini təşkil edərkən,
Zəngəzur xəttinin açılması və 2025-ci ildən
sonra sürətləndirilmiş diplomatik təşəbbüslərlə
bağlı son ritorika, regional olmayan aktyorlar arasında rəqabəti
də dərinləşdirir.
Türkiyənin layihəyə dəstəyi
Türkiyənin Nəqliyyat və infrastruktur naziri
Əbdülkadir Uraloğlunun açıqlamaları Türkiyənin
Zəngəzur və Orta Dəhlizə prioritet verdiyini
açıq şəkildə nümayiş etdirir. Nazir
Uraloğlu son çıxışlarında Zəngəzur xəttinin
Orta Dəhlizə güclü alternativ və tamamlayıcı
bir əlaqə təmin edəcəyini, Türkiyənin xəttin
potensialını artırmaq üçün işlərə
başladığını və Türkiyə tərəfində
infrastruktur hazırlıqlarının sürətləndiyini
vurğuladı. Uraloğlunun zaman xətti ilə bağlı
açıqlamaları xüsusilə diqqətəlayiqdir.
Nazir həmçinin Zəngəzur xəttinin Orta Dəhlizdə
ümumi nəqliyyat həcmini əhəmiyyətli dərəcədə
artıracağını və Türkiyənin logistika mərkəzləşdirmə
məqsədlərinə uyğun olduğunu bildirdi. Bu rəsmi
açıqlama faktiki olaraq bir öhdəlik təşkil
edir: Türkiyə həm fiziki infrastruktur
investisiyalarını (dəmir yolları, tunellər,
viyadüklər, logistika terminalları) sürətləndirməyi,
həm də regional əməkdaşlıq mexanizmlərini
idarə etməyi planlaşdırır.
Azərbaycan liderliyi
Zəngəzurun Türk dünyasına və regional
inteqrasiyaya töhfəsi əhəmiyyətlidir. Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyev tez-tez Zəngəzurun regional
inkişaf və Türk dövlətləri arasında iqtisadi
əlaqələrin dərinləşməsi baxımından
açılışını vurğulayır.
O, Zəngəzurun açılmasının Türk
dövlətləri arasında ticarət, enerji və
infrastruktur əlaqələrini gücləndirəcəyini
bildirir. Bu bəyanatın iki vacib mənası var: birincisi, Zəngəzuru
Azərbaycanın regional inkişaf strategiyasının mərkəzi
kimi təqdim edir; ikincisi, Türk dövlətləri
arasında əməkdaşlığı və birgə
infrastruktur layihələrini rəqabət
üstünlüyü kimi təqdim edir. Əliyevin 2025-2030-cu
illər üçün verdiyi bəyanatlar və Türk
Dövlətləri Təşkilatı platformasına
vurğu Zəngəzuru Türk dünyasının yüksələn
iqtisadi oxunun konkret bir komponenti kimi təqdim edir.
Türk dünyası üçün mülki-iqtisadi
əhəmiyyət: Kim faydalanır, kim töhfə verir?
Orta Dəhlizin Zəngəzur üzərindən
genişləndirilməsi Türk Dünyası
konsepsiyasını iqtisadi tətbiqlərlə birləşdirir:
Azərbaycan-Türkiyə magistral xətti boyunca nəzərdə
tutulan marşrut Özbəkistan, Qazaxıstan və Türkmənistan
kimi Orta Asiya ölkələri ilə Avropa arasında ticarəti
sürətləndirmək potensialına malikdir. Bu, logistika xərclərinin
azalmasına, ixrac axınlarının artmasına və
Türkiyə vasitəsilə yeni təchizat və dəyər
zəncirlərinin yaradılmasına gətirib
çıxaracaq.
Coğrafi yaxınlığı və infrastruktur
tutumu ilə Türkiyə iştirakçılara logistika xidmətləri,
sərbəst zonalar, anbar şəbəkələri və əlavə
dəyər istehsal imkanları təklif edə bilər. Orta Dəhlizin
effektivliyi artdıqca, təchizat zəncirinin inteqrasiyası,
birgə sənaye zonaları və Türk dövlətləri
arasında enerji əməkdaşlığı daha da
mümkün olacaq.
Digər ölkələrdən yanaşmalar: Avropa,
Orta Asiya aktyorları və investorlar
Orta Dəhlizin iqtisadi məntiqi həmçinin
Avropaya strateji alternativ təklif edir. Avropa bazarları Orta Dəhliz
üçün təbii tələbat mənbəyidir,
Çin və Orta Asiya arasında ticarətin artmasını
sürətləndirir və təchizat zəncirlərini
qısaldır. Avropa qurumları və özəl sektor
oyunçuları infrastruktur layihələrinə maliyyə və
texniki cəhətdən töhfə verə bilərlər;
Lakin, bu iştirak Avropanın geosiyasi məqsədləri
Rusiya və İranın regiondakı təsirini
balanslaşdırmaqla uzlaşdıqca sürətlənəcək.
Digər tərəfdən, Orta Asiya ölkələri
ixrac bazar strategiyalarına əsaslanaraq Orta Dəhlizi dəstəkləyirlər:
Qazaxıstan və Özbəkistan kimi ölkələr
istehsal və xammal ehtiyatları üçün Avropaya daha
sürətli çıxış təmin etməklə
iqtisadi diversifikasiya məqsədlərinə
uyğunlaşırlar. Bu arada, dəhlizin maliyyələşdirilməsi
əsasən çoxtərəfli banklar, regional inkişaf
fondları və özəl investor konsorsiumları tərəfindən
formalaşdırılacaq; buna görə də zəmanətlər,
risklərin bölüşdürülməsi mexanizmləri və
uzunmüddətli əməliyyat modelləri (məsələn,
TRIPP tipli uzunmüddətli lisenziya/əməliyyat müqavilələri)
həlledici olacaq.
Rusiya və İran: Regional güc balansında
münaqişə
Zəngəzurun açılması klassik geosiyasi
aktyorlar olan Rusiya və İranın strateji maraqları ilə
birbaşa ziddiyyət təşkil edir. Rusiya tarixən Cənubi
Qafqazda güclü təsir dairəsi yaratmağa çalışıb;
onun regiondakı hərbi-diplomatik alətləri və kollektiv
təhlükəsizlik mexanizmləri Moskvaya üstünlük
verib. Lakin son illərdə Rusiyanın Ukraynadakı resurslardan
istifadəsi və regional siyasətdəki dəyişikliklər
Moskvanı Qafqazda daha ehtiyatlı mövqe tutmağa məcbur
edib.
Bir tərəfdən, Rusiya bəzən nəqliyyatın
açılmasını ümumi infrastruktur məsələsi
kimi görərək "dəhliz" terminini rədd edib.
Digər tərəfdən, yeni layihələrin onun
maraqlarına zərər verdiyini bildirərək reaksiya verib.
2025-ci il TRIPP müqaviləsi kimi hadisələr Moskvanı
xüsusilə narahat edib; Rusiya bölgədəki təsirini
qorumaq üçün həm diplomatik, həm də hibrid
vasitələrə əl atmağa meyllidir.
İranın yanaşması daha həssasdır,
çünki Zəngəzur marşrutu İran
üçün birbaşa coğrafi və iqtisadi rəqabəti
təmsil edir. Tehran regional giriş və gəlir
axınları baxımından adətən Ermənistan vasitəsilə
Naxçıvana və ya Türkiyə-Azərbaycan
marşrutu vasitəsilə alternativ tranzit
marşrutlarının açılmasını yaxından
izləyir.
ABŞ və yeni aktyorlar: TRIPP və geosiyasi
transformasiya
2025-ci ildə Vaşinqtonda ortaya çıxan
"Beynəlxalq sülh və rifaha doğru Tramp
marşrutu" (TRIPP) təşəbbüsü yeni bir aktorun
təqdim edilməsi ilə Zəngəzur və ətraf ərazilərdəki
vəziyyəti yenidən formalaşdırıb. TRIPP,
ABŞ-ın kommersiya məntiqi ilə idarə olunan
uzunmüddətli istismar və ya inkişaf hüquqları
vasitəsilə bölgəyə girişini təmsil edir və
bu addım Moskva və Tehran kimi regional güclərin tənqidinə
səbəb olub. TRIPP tipli təşəbbüslər ənənəvi
regional proksi balanslarını pozmağı və Qərbin
özəl kapitalını və siyasi təsirini bölgəyə
gətirməyi hədəfləyir, dəhlizi qlobal güc rəqabətinə
çevirir.
Təhlükəsizlik tədbirləri: Tranzit təhlükəsizliyi,
sərhəd idarəetməsi və risklər
İstənilən böyük infrastruktur layihəsində
olduğu kimi, Zəngəzurun həyata keçirilməsi də
təhlükəsizlik problemləri yaradır. Tranzit
marşrutlarının təhlükəsizliyi, logistika xətlərinin
davamlılığı və əməliyyat təhlükəsizliyi
yerli aktyorlar arasında koordinasiya və xarici zəmanətçilərin
rolunu tələb edir. Bu kontekstdə risk sahələri
aşağıdakı kimi ümumiləşdirilə bilər:
• Sərhəd keçid məntəqələrində
qəfil siyasi gərginlik logistika axınını poza bilər.
• Marşrut boyunca infrastruktura təxribat və
asimmetrik hücumlar riski.
• Tranzit əməliyyatları ilə bağlı
hüquqi mübahisələr iqtisadi fəaliyyətə mane
ola bilər və xarici aktyorların (Rusiya, İran, ABŞ,
AB) rəqabəti regional sabitliyi poza bilər.
Buna görə də, dəhlizin
davamlılığı yalnız fiziki strukturu deyil, həm də
çoxqatlı təhlükəsizlik və hüquqi
strukturların yaradılmasını tələb edir. Beynəlxalq
zəmanət mexanizmləri, üçüncü tərəf
monitorinqi, şəffaf əməliyyat rejimləri və
böhran idarəetmə protokolları layihəni gücləndirəcək.
Bu tələblər həm Türkiyənin, həm də Azərbaycanın
diplomatik gündəliyinin əsasını təşkil edir.
Regional transformasiyanın maddi faydaları
Zəngəzurun və Orta Dəhlizin həyata
keçirilməsi regional iqtisadiyyat və ticarət
üçün maddi faydalar yaradacaq. Bunlara
aşağıdakılar daxildir:
• Ticarət həcminin artması: Türkiyə-Azərbaycan-Orta
Asiya-Avropa ticarət həcmi tranzit müddətinin
qısalması və logistika xərclərinin azalması səbəbindən
artacaq.
• İnvestisiya cəlbediciliyi: Sənaye və xidmət
sektorlarına investisiyalar infrastruktur və logistika layihələri
vasitəsilə təşviq ediləcək.
• Enerji və logistika müxtəlifliyi: Alternativ enerji
xətləri və logistika marşrutları regional
asılılığı azaldacaq və strateji muxtariyyəti
gücləndirəcək.
• Məşğulluq və regional inkişaf:
İnfrastruktur layihələri tunellər, viyadüklər, dəmir
yolları və logistika mərkəzləri vasitəsilə
yerli məşğulluğu artıracaq.
• Bu təsirlər Türk dünyasının
inteqrasiyasını təkcə iqtisadi deyil, həm də
siyasi və diplomatik səviyyələrdə gücləndirəcək,
Türkiyə və Azərbaycanın regional liderlik
rollarını gücləndirəcək.
Gələcək perspektiv
Zəngəzur Dəhlizi sadəcə klassik bir
infrastruktur layihəsi deyil; o, Türk dünyasının
iqtisadi və diplomatik inteqrasiyasını təcəssüm
etdirir. Türkiyə və Azərbaycanın liderliyi ilə həyata
keçirilən bu təşəbbüs Orta Dəhlizin
effektivliyini artırır və Avropa və Mərkəzi
Asiyaya strateji bir qapı rolunu oynayır.
Regional aktyorların (Rusiya, İran) və qlobal
güclərin (ABŞ, AB) incə balansına görə, layihə
yalnız fiziki infrastrukturu deyil, həm də diplomatik,
hüquqi və təhlükəsizlik ölçülərini
əhatə edən vahid bir yanaşma tələb edir. TRIPP
kimi yeni təşəbbüslər dəhlizin beynəlxalq
ölçüsünü və iqtisadi potensialını
gücləndirir, eyni zamanda riskini və rəqabət qabiliyyətini
artırır.
Nəticə olaraq, Zəngəzur Dəhlizinin
uğuru Türk dünyasının iqtisadi inteqrasiya məqsədləri,
regional inkişafı və strateji mövqeyi üçün
vacibdir. Bu layihə təkcə logistik tranzit yolu deyil, həm
də 21-ci əsrdə Türk dünyasının ortaya
çıxan strateji və iqtisadi oxunun simvolu olacaq.
Mehmet Gökhan Özçubukçu
Beynəlxalq əlaqələr üzrə mütəxəssis
Xüsusi olaraq “Xalq Cəbhəsi” üçün
Xalq Cəbhəsi.- 2025.- 4 dekabr(¹45).- S.7.