"Xalqın mənəvi soraqları köklü-köməcli ağac kimidir"

Sədnik Paşa Pirsultanlı: "Əfsanələri xalqın sinəsindən toplamışam, minlərlə kənd gəzmişəm"

Tanınmış folklorşünas-alim Sədnik Paşa Pirsultanlının 80 yaşı tamam olur. Gəncədə yaşayan S.P.Pirsultanlı indiyə kimi nəinki Azərbaycanda, həmçinin Türk Dünyasının çox bölgələrində türk ellərinin zəngin mənəvi sərvətlərini toplayıb. Orta Asiyadakı türklərin elə mənəvi sərvətləri var ki, onları ilk dəfə xalqdan toplayıb təqdim edən Sədnik müəllim olub. Azərbaycan əfsanələrinin ilk dəfə geniş miqyasda toplanılması, kitablaşdırılması, tədqiqi də məhz Sədnik müəllimin adı ilə bağlıdır. Məşhur Pirsultanlı soyundandır. Haqqında Azərbaycan televiziyasında film çəkilib. Hərdən şeir də yazır.

Hansı sahədə tədqiqatlar aparması ilə bağlı danışan Sədnik müəllim deyir: "Mənəvi soraqlarımızı toplayan, bunları böyük bir sayğıyla sabaha çatdıran, bunun üstündə 30-cu illərdə güllələnən tədqiqatçılarımızın ömür yollarını diqqətlə öyrənmişəm. 1952-ci ildən bəri folklor toplamaqla məşğulam. İlk növbədə aşıq yaradıcılığı ilə məşğul olmuşam. Aşıq yaradıcılığını, onun zənginliyini öyrənmişəm, tədqiq etmişəm. Folklor toplamağa tez başladım, artıq 30 yaşlarıma doğru məşğul olduğum sahənin bütün incəliklərinə bələd idim. Kəlbəcərə, Göyçəyə səfər etdim, bu türk məskənlərini qarış-qarış gəzib-dolaşdım. Gədəbəyə qayıtdım, oradan yol aldım Dağıstana, Dəmirqapı Dərbəndə... Bunun ardınca yol aldım Orta Asiyaya, buradakı türk ellərini gəzdim-dolandım. Qazaxıstanı ayrıca gəzdim, qayıtdım yenə Dağıstana, Qabarda-bolqara, Qaraçaya...

SSRİ vaxtı 30 illik ömrüm beləcə sərasər yollarda, səfərlərdə keçib. O qədər xatirələrim var ki... İnsanları, müxtəlif bölgələrdə yaşayan türk xalqlarının adət-ənənələrini, mədəniyyətlərini öyrəndim, özüm də daxilən zənginləşdim. Bütün bunları lentə köçürdüm, imkanım çatanları çap etdirdim, yüzlərlə məqalə yazdım. Türkiyədə də çox olmuşam, tədqiqatlarımın əsasında müqayisəli şəkildə məqalələr də yazmışam. Bunlari bircə-bircə yığmışam, çoxcildlikdə cəmləşdirmişəm. Azərbaycanda ilk dəfə əsatir və əfsanələri mən toplamışam. Mənə qədər bu sahədə toplu kitablar yox idi. Bu barədə tədqiqatçılar mənə qədər adda-budda danışmışdılar. Bu əfsanələri xalqın sinəsindən toplamışam, minlərlə kənd gəzmişəm".

Əsatir xalqın qədimliyindən köklü soraqdır. Bu mənada əfsanə ilə əsatirin fərqini Sədnik müəllim belə açır: "Hələ əfsanə olmayanda əsatir, ibtidai insanın ibtidai dünyagörüşü vardı. Tutalım, qədim insan meşəyə girirdi, görürdü ki, bütün ağaclar yarpağını töküb, amma birinin yarpaqları yerindədir. O, başlayırdı bu ağaca sitayiş etməyə. Həmçinin bir bəzəkli ilan görürdü, onu obrazlaşdırırdı. Beləcə, insanlıq tarixi min illərlə yol gəlib, əsatirlər tarix boyunca nağıllarda cilalanıb, bu günə müxtəlif janrların içərisindən gəlib çıxıb. Təsadüfi deyil ki, əsatirlərin izləri bu gün əfsanələrdə, nağıllarda, rəvayətlərdə, həmçinin yazılı ədəbiyyat nümunələrində yaşayır. Əsatirlər ayrıca ona görə yaşaya bilmir ki, onda epiklik azdır. Nizaminin əsərlərində əsatirlərdən çox istifadə edilib. Xüsusilə qədim əsatirlər epikləşməsə, yadda qalmaz. Əsatirin mayasında insan və təbiət, əfsanənin mayasında isə insan və cəmiyyət durur. Əfsanədə insan gerçəkləşir, burada insanı tam görürsən. Əsatirlərdə isə insanın sifətinin birini görürsən, birini görmürsən. Təbii ki, əsatirlərdə də insan nəfəsi var. İnsan olmasa, əsatir də yaşamaz. Əsatirləri açmaq çox böyük məharət tələb edir. İlk növbədə ayırmaq lazımdır ki, bunların hansı əsatir, hansı əfsanədir".

S.P.Pirsultanlı hesab edir ki, xalqın ruhuna bələdlik üçün ilk növbədə xalqa dərin, fitri sevgi gərəkdir: "Gərək xalqın ruhuna, böyüklüyünə möhkəm inanasan ki, bu işdə uğur qazanasan. Sanki xalqın mənəvi soraqları köklü-köməcli ağac kimidir. Gərək bu sahənin mütəxəssisi olasan ki, xalqın zəngin söz soraqları daha çox haradadır. Şəxsən mən bilirəm ki, Azərbaycanın harasında əfsanə, harasında əsatir "bitir". Tarixən xalqın indi məşhur olan soraqları yaradılıb, sonradan bunlar ömürlərə keçib, xalqın malı olub.

Əsatir bilirsiniz nədir? Nənəm xəmir yoğurardı, ondan bir parça qoparıb saxlayardı. Buna "maya" deyərdilər. Əsatir dediklərimizin mayasıdır. Bir tabaq əfsanəni yoğuranda, bir çimdik əsatiri onu gözünə qatıb yoğurmasan, o, əmələ gəlməz".

Bu gün dünyanın yaranışı, ilk insan məskənləri, ilk mədəniyyətlər barədə çox danışılır. Müsahibim hesab edir ki, ilk insan, qədim mədəniyyət iki çay arasında - Dəclə-Fərat çaylarının qovuşduğu yerdə, Babilistanda yaranıb: "Şumerlər türkün köküdür. Türklər oradan Orxon-Yenisey çaylarının qovuşduğu yerə gediblər, oradan da qayıdıblar Kürlə Arazın İç Muğanda qovuşduğu yerə. İç Muğan indiki Sabirabaddır. Bu prosesi topladığım folklor materialları əsasında izləmişəm".

"Pirsultanlı" soyadını daşıyan Sədnik müəllim bunun kökünün haradan gəldiyi barədə ciddi araşdırmalar aparıb: "Babam Pirsultanı Sultan Səlimin göstərişi ilə Xızır Paşa asdırıb. İttiham da bu olub ki, Şah İsmayılı niyə müdafiə edirsən? Bu hadisə 1515-ci ildə olub. Babam öz dövrünün tanınmış şairi olub. Türkiyədə "Pirsultan Abdal" imzası məşhurdur. Toylarda, mağarlarda babamın şeirlərini oxuyurlar. Hazırda Türkiyədə "Pirsultanlı" soyundan olan xeyli adam yaşayır.

Pirsultan babamız asılandan sonra nəslin bir qolu indiki İrana gəlib, Təbrizin 610 kilometrliyində Pirsultan kəndi salıb. Neçə illərdən sonra həmin nəslin bir qolu da Gəncəyə gəlib, indiki Pirsultan dağının ətəyində bizim tayfa Pirsultan kəndi salıb. 30-cu illərdə ruslar həmin kəndi yerlə yeksan ediblər, kişilərini də güllələyiblər. Salamat qalanlar Qazağın Kosalar kəndinə, Şəmkirin İrmaşlı kəndinə dağılışıblar. Amma bütün əzab-əziyyətə baxmayaraq nəslimiz biri-biridən xəbər tutub, itib-batmayıb. Hətta məni uşaq vaxtı uşaq evinə qoyublar. Mən onilliyi internatda qurtarmışam. Ata-anamı 25 yaşımda tapmışam. O dövrdə fikirləşiblər ki, onsuz da bu nəsildən baş qaldıranı məhv edirlər, qoy bu uşaq salamat qalsın, nəsil yoxa çıxmasın. Sovet hökuməti süqut edəndə mən dərhal "Pirsultanlı" soyadını götürdüm. Nəvələrimin hamısı soyadlarının Pirsultanlı olduğunu biləcəklər". Hər halda soyu yaşatmaq gözəl əlamətdir. Tarix boyunca millətimizi məhv etmək üçün onun ilk növbədə adını, soyadını özgələşdiriblər: "Bizim Pirsultanlı soyunun bir şüarı var: əlini, dilini, belini təmiz saxla, o zaman sənə ölüm yoxdur. Əks təqdirdə soyu yaşatmaq çətindir".

Onun şeir yazmağı da var. Deyir çoxları şeir yazmağa sonralar başlayırlar, o isə az qala şeirləri ilə bərabər doğulub: "Nəslimizin şair oğlu Abdulkərim 1931-ci ildə sovet dövründə güllələnib. Doğmalarımdan eşitdiyim bu qəmli hadisə ürəyimdə indi də qövr eləyir. İtirilən yurd yerlərimiz, o cümlədən də son dövrlərin itkisi olan Qarabağ, Şuşa, Laçın, Kəlbəcər, Göyçənin əldən getməsi acılı-ağrılı şeirlərimin mövzusuna çevrilib".

AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov S.Pirsultanlının yaradıcılığı haqqında bu fikirdədir: "Azərbaycan folklorunu həmişə intəhasız bir yol kim təsəvvür etmişəm. Bu yol dünənimizdən başlayıb sabahımıza gedən keçmişimizi, gələcəyimizi birləşdirən ən etibarlı bir yoldur. Ona qədəm qoyanların ürəyi həmişə millət, xalqa sevgi ilə dolub-daşıb.
Bu yolu getmək qismət olanların taleyi bütün hallarda xalqın taleyi ilə bağlı olub. Beləcə Hənəfi Zeynallı, Salman Mümtaz və başqa folklorşünaslarımızın 37-ci ildə yarımçıq qalmış ömürləri xalqın ömrünə qarışaraq davam edib. Bu mənada folklorçu ömrü folklora həsr olunmuş həyat deməkdir.

Sədnik Paşa Pirsultanlının ömür yolunu, bu həyatı və fəaliyyəti həmişə birmənalı şəkildə can və qan ilə folklorlaşan alim ömrü saymışam".

Mifoloq-alim Seyfədin Rzasoy isə Sədnik müəllimin yaradıcılığı haqqında bu qənaətdədir: "Sədnik Paşa Azərbaycan folklorşünaslığının elə alimlərindəndir ki, Azərbaycan gəncliyi onların kitabları ilə böyüyüb.

Azərbaycan folklorşünaslığında ömrünü folklora həsr edib özü də folklorlaşan alimlər var. Bu insanların qəribə alim taleləri var. Onlar bütün ömürlərini folklor adlanan məkanda yaşamışlar. Folklor bu insanların ruhunda yaşayır, davranışlarını daxildən kökləyir. Mənim nəzərimdə üç belə folklorşünas olub: mərhum professor Mürsəl Həkimov, professor Hüseyn İsmayılov, Sədnik Paşa Pirsultanlı".

Elçin Qaliboğlu

525-ci qəzet.- 2009.- 14 aprel.- S.14.