Güney Azərbaycanda aşıq sənəti

Güney Azərbaycan İran əsarətində olduğu 200 ilə yaxın bir dönəmdə özünün milli ruhunu çoxlu itkilər versə belə, qoruyub saxlaya bildi. Bunun səbəbləri az deyil. Əsas səbəbi isə odur ki, Azərbaycan türkünün möhtəşəm ruhunu məhv etmək mümkün olmadı. Türk ruhumuzun daşıyıcısı, yenilməz soraqlarımızdan biri olan ana sazımızın rolunu bu yerdə böyük bir sayğı ilə qeyd etməliyik. Sazın türkün böyük ruhundan yarandığına kimsənin şübhəsi yoxdur. Bu gün fars şovinizminin bütün qadağalarına baxmayaraq sazın soydaşlarımızın əlindən alınması mümkün deyil. Əksinə, sazın tədrisi ilə bağlı soydaşlarımızın hünərli gedişləri gerçəkləşməkdədir. Bu gün Güney Azərbaycanda saz havalarının notlaşdırılmasında böyük uğurlar var.

Hazırda Azərbaycanımızın Güneyində sazın əvvəlki dövrlərdən daha güclü bir səviyyədə inkişaf etməsi milli ruhun fars şovinizminə qarşı köklü, ciddi müqavimətinin nəticəsi kimi anlaşılmalıdır. Saz türkün möhtəşəm döyüşkənlik ruhunu ifadə edir. Bu, Türkün yenilməz ruhunun təqdimidir, burada zəifliyə və zəlilliyə qətiyyən yer yoxdur. Düzdür, saz ruhumuzun bir zamanlar daha güclü olmuş məqamlarını rəmzi şəkildə bizə çatdırsa da, olmalı olanı inadla, inamla bizə xatırlatsa da, bu ruhu ağlında, ürəyində gəzdirən soydaşlarımızın, bütövlükdə millətimizin ölümsüzlüyünü təsdiq edir. Güney Azərbaycada saza ilahi səviyyədə sevgi var. Bu sevgi soydaşlarımıza bütün məqamlarda sazı anlamağa, onu böyük bir heyrət və eşqlə ifa etməyə imkan verir. Saz itirdiyimiz yurd yerlərimizdən yana-yana danışsa da, onun bu harayındakı kədərimiz bizə yenilməz güc verir.

Güney Azrəbaycan aşıqlarının çıxışlarında döyüşkənlik əsas leytmotiv kimi diqqəti cəlb edir. Həm muğam dəstgahlarının, həm də aşıq havacatlarının ifasında bəzi ümumi oxşarlıqlar nəzərə çarpır. Adətən Azərbaycanın Quzeyində dəstgahların ifası zamanı muğam şöbələrinin arasındakı rənglər, təsniflərdə bütövlükdə ansambl iştirak edir. Lakin müşaiyət zamanı daha çox tarı və kamançanı müşahidə edirik. Qarmon, fortepiano və başqa musiqi alətlərinin də bu sırada öz yeri var. Ümumiyyətlə, Quzeydə musiqi ifalarında konkret yığcamlıq özünü göstərir. Burada xanəndənin uzun-uzadı improvizasiyalar etməsinə imkan yoxdur. Haradasa bu, muğamın təhrif edilməsinin mümkünsüzlüyünə bir sübutdur. Bu, həm də bütövlükdə Azərbaycan türklərinin muğamın ruhuna, mahiyyətinə bələdliyindən xəbər verir. Güney Azərbaycanda muğam sənətinə farssayağılıq müəyyən mənada təsir etsə də, orada yaşayan xanəndələrimiz həm də sırf Azərbaycanın Quzeyindəki sayaq muğam-dəstgahlar oxuyurlar. Güneydə saz sənətinə kənar, yad, xüsusi bir təsirin olmasını təsəvvür belə etmək olmur.

Yuxarıda haqqında danışdığımız ümumi oxşarlıq yalnız hər ikisində ifa müddətinin uzadılması, improvizasiyaların artmasıdır. Güney Azərbaycanda saz sənətinin daha çox Şirvan aşıq məktəbindən bəhrələndiyi göz önündədir. Lakin güneyli aşıqlarımız həm də bütövlükdə Azərbaycanın aşıq sənətinin mahiyyətini, ənənəsini özündə böyük bir səy və inadla yaşatmağa, inkişaf etdirməyə çalışırlar. Çingiz Mehdipurun rəhbərlik etdiyi ansamblın ifasında bu cəhətlər özünü həmişə barizliyiylə göstərib. Diqqətimizi çəkən bir əsas cəhət də həm muğam dəstgahlarının, həm də saz havacatlarının ifasında ayrı-ayrı aparıcı musiqi alətləri ilə yanaşı digər alətlərin də fəal iştirakıdır. Məsələn, burada sazla yanaşı balaban da fəaldır, bir növ alət "əyalətdə deyil": balaban sazla həmahəngdir, həmruhdur. Aşıqların məharətli improvizələrindən gözəl bir kompozisiya əmələ gəlir. Hərdən bir havacatdan digərinə məharətli keçidlər olur. Ümumiyyətlə, Quzey Azərbaycan aşıqlarının repertuarında olan mahnıların son dərəcə diqqətlə Güneydə izlənilməsi və ifası təqdirəlayiq cəhətlərdəndir. Güney Azərbaycan aşıqlarının ifa zamanı döyüşkənlik ruhlu şeir parçalarından istifadə etmələri onların sifətində gözəl bir hal yaradır...

Güney Azərbaycanda aşıq sənətinin inkişafı hər şeydən əvvəl bir cəhətinə görə diqqətçəkəndir. Sazımızla ana dilimizin imkanları daim açılır, həm də qorunur. Məlumdur ki, Güneydə ana dilimiz çox ciddi basqılara məruz qalıb. Bu, o deməkdir ki, hazırda ana dilimizin hər mənada varlığının qorunmasında aşıq sənəti misilsiz hünər göstərir. Aşıqların bu və ya digər havacatı oxuyarkən aydın ifa tərzləri, türk sözlərinin əzəmətli deyilişi insanı ruhlandırır.

Bu gün də Güney Azərbaycanda yeni saz ansamblları yaranmaqda və xalq arasında populyarlaşmaqdadır. Təbiidir, qərbçilik əhvalı Güney Azərbaycana da təsir edir və oradakı soydaşlarımız içərisində hər cür yeniliyi göydəndüşmə kimi qəbul edənlər də az deyil. Bu meyl xüsusən ədəbiyyatda özünü göstərir. Hətta Azərbaycan mətbuatında Güney Azərbaycanda yaşayan bəzi gənc qələm adamlarının guya ki, yenilikçi, əslində isə bədbin ruhlu şeirlərinin də çapına meydan verilir. Bu gün Quzey Azəbaycanda daha çox sezilən qarışıq ədəbiyyatçılıq əhvalı bu mənada Güney Azərbaycana da təsir etməmiş deyil. Unutmamalıyıq ki, Güney Azərbaycandakı yaradıcı soydaşlarımız Quzeydəki yaradıcı mühiti diqqətlə izləyir.

Professor Qara Namazov deyir ki, aşıq sənətinin kökü eramızdan əvvəlki minilliklərə gedib çıxır: "Amerika alimi Diklas 1960-65-ci illərdə Güney Azərbaycanda apardığı arxeoloji qazıntı işləri əsasında maraqlı, son dərəcədə tutarlı elmi nəticələrə gəlib. Eramızdan əvvəl 6-cı minillikdə Güney Azərbaycanda mövcud olmuş, müəyyən dövrdən sonra yerə batmış Cığamış şəhəri tapılıb. Çoxsaylı tapıntılar zamanı saxsı qab üzərində aşıq ansamblının şəkli ifadə olunmuş qiymətli əşya diqqəti cəlb edib. Cığamış şəhərinin qiymətli tapıntıları çox mətləblərdən xəbər verir. Eramızdan əvvəlki minilliklərdə Mensopotamiyada - İkiçayarasında mövcud olmuş mədəniyyətin bu ərazinin qonşuluğunda təşəkkül tapması təbiidir ki, təsirsiz ötüşməyib. Diklas bu tapıntını yüksək dəyərləndirərək deyib ki, insanlığın tarixi boyunca qədim dövrlərdən soraq verən bu tapıntı son dərəcə nadirdir, ona görə ki, burada ilk dəfə olaraq orkestr şəkli ifadə olunub. Ortada ozan oturub, ətrafında müxtəlif musiqi alətləri ifa edən sənətkarların rəsmləri yer alıb. Həmin səhnədə oxuyan şəxsin də təsviri var. Təbiidir ki, bir tapıntı ilə müəyyən dəqiq elmi-tarixi qənaətə gəlmək mümkün deyil. Digər bir fakt isə həmin ərazidən 4000 min əvvəl tapılmış, hazırda Misirin muzeylərindən birində saxlanılan saxsı qab üzərində olduqca maraqlı bir şəkil diqqəti cəlb edir: çoban rəsmi verilib, başından çalma sallanır. Məlumdur ki, bu cür çalma forması sırf türklərə məxsusdur. Çoban sinəsindəki sazla sanki heykəlləşib. Yanında it şəkli və su qabı da təsvir edilib. Təbiidir, güman etmək olar, zaman-zaman bu cür tapıntıların sayı artacaq, o zaman fitrətimizin gəldiyi elmi qənaətlər tarixi faktlar vasitəsilə təsdiqini bir daha tapacaq. Bu cür tapıntılar, ciddi faktlar əsasında aşıq sənətinin lap qədim tarixə malik olması haqqında fikir irəli sürməyə tamamilə haqqımız var. Bu, onu göstərir ki, sözügedən dövrlərdə aşıq sənəti mükəmməl bir sənət olaraq mövcud imiş".

Tanınmış saz ifaçısı Nemət Qasımlı isə Güney Azərbaycanda aşıq sənətinin inkişafı barədə bu qənaətdədir: "Güney Azərbaycanda bu gün saz döyüşkənlik xarakteri kəsb edir. Orada yaşayan soydaşlarımızın yaxşı cəhəti odur ki, Azərbaycanın həm Şirvan, həm də Qərb bölgəsinin aşıq musiqisini inkişaf etdirərək yaşadırlar".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 15 aprel.- S.14.