Sovet hakimiyyətinə qarşı savaş açan ziyalı

Bəhlul Bəhcətin faciəvi taleyi olub

Bəhlul Bəhcət Azərbaycan folklorşünaslığı tarixində özünəməxsus yeri olan ziyalılarımızdandır. "Bəhcət" yaradıcılıq imzasıdır. 1885-ci ildə Zəngəzur qəzasının Qubadlı rayonunun Dondarlı kəndində anadan olub. Araşdırmaçı-alim Rza Xəlilov bildirir ki, Bəhlul Əfəndi sonralar təhsilini Türkiyə və İranda davam etdirib. Türkiyə və İranda təhsilini başa vurduqdan sonra vətənə qayıdıb, Zəngəzur qəzasında dini fəaliyyətə başlayıb. 1918-ci ildə Azərbaycanda Demokratik Cümhuriyyət qurulduqdan sonra 1920-ci ilə qədər Zəngəzurun qazısı vəzifəsində çalışıb. O, milli dövləti fəaliyyətilə dəstəkləyənlərdən olub. Azərbaycanda bolşevizm bərqərar olduqdan sonra onun həyatının ağır günləri başlayır. Süni quraşdırılmış bir ittiham əsasında ilk dəfə olaraq 1924-cü ildə həbs edilir. 10 ildən sonra həbsdən qayıdır: 3 il ərzində əvvəlcə "Azərnəşr"də, sonra isə Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının ədəbiyyat sektorunda işləyir. Bu elm ocağı Bəhlul Bəhcətin son iş yeri olur. 1937-ci ilin avqustunda yenidən həbs olunur, 15 mart 1938-ci ildə quraşdırılmış ittihamlar əsasında güllələnir. 20 ildən sonra Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin 5 noyabr 1958-ci il tarixli qərarı ilə bəraət verilir. R.Xəlilov daha sonra deyir ki, Şərq ədəbiyyatı və dillərini, həmçinin Şərq tarixini gözəl bilən B.Bəhcətin bizə gəlib çatmış əsərləri onun görkəmli ədəbiyyatşünas, folklorşünas olduğunu göstərir: "Deyilənə görə, o, Əmin Abidlə birlikdə Firdovsinin"Şahnamə"sini dilimizə tərcümə edib".

Həm də bir ədəbiyyatşünas kimi tanınmış B.Bəhcət 19-cu yüzilin məşhur şairlərindən olan Əbülqasim Nəbatinin ədəbi irsinin toplanmasında və araşdırılmasında böyük rol oynayıb. 1935-ci ildə bu sahədə fəaliyyətinin məntiqi nəticəsi olaraq "Nəbati" kitabını çap etdirib. B.Bəhcətin yaradıcılığında Azərbaycan folkloru, xalq ədəbiyyatı geniş yer tutub. Azadlığa çıxdıqdan sonra ədəbi yaradıcılıqla məşğul olduğu dövrdə yazdığı "Nəbati-Xan Çobanı", "Sarı Aşıq", "Aşıq" təxəllüslü bayatı şairinin tərcümeyi-halı və yaradıcılığı", "El şairi" və "El şairləri", "Aşıq Mahmud" adlı məqalə və resenziyaları ədəbiyyatın, folklorun onun yaradıcılığında mühüm yer tutduğunu, müəllifin necə məhsuldar qələm sahibi olduğunu göstərir: "Onun bu dövrkü fəaliyyətində müşahidə edilən canlanma ölkədə kütləvi repressiyaların daha güclü bir dalğasının başlandığı dövrə təsadüf edir. Görünür, B.Bəhcət rejim tərəfindən ona ayrılan vaxtın daraldığını, azaldığını hiss etmiş, bu sahədə daha çox iş görmək lazım gəldiyini fitrətən dərk etmişdi. Sonuncu məqalənin çapından təqribən bir il sonra o, həbs olundu".

R.Xəlilov bu dövrdə "Ədəbiyyat" qəzetində "Çoban" imzası ilə dərc olunmuş bir məqalənin onun folklorşünas olaraq bu sahədə toplayıcılıq fəaliyyətinə işıq saldığını bildirir: "Ərəbcə "sevinc", və "gözəllik" mənalarını ifadə edən "Bəhcət" təxəllüslü Bəhlul Əfəndi Azərbaycan xalq ədəbiyyatına, klassik Şərq mədəniyyətinə yaxından bağlı olub. Bəhlul Əfəndi həm dünyəvi elmlərlə, həm də siyasətlə məşğul olsa da, bütün ömrü boyu Azərbaycan xalq ədəbiyyatına qırılmaz tellərlə bağlı olub. Sarı Aşığın bayatılarını toplayıb kitab halına salıb, "Nizami və Qafqaz folkloru" mövzusunda elmi əsər yazıb. Təəssüf ki, Bəhcətin Azərbaycan tarixinə dair yazdığı xeyli əsərlərinin çoxu itib-batıb. H.Əfəndiyev bu qənaətdədir ki, belə bir xəzinənin içərisində "Qarabağ tarixi" xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Milli Hökumət qurulduqdan sonra onun Zəngəzur qəzasındakı dayaqlarından biri olan B.Bəhcət haqqında bir sıra elmi və bədii ədəbiyyatda çox bəhs edilib. Bəhcət sovet hakimiyyətinə qarşı savaş elan etmişdi, deyirdi ki, ya qazi, ya da şəhid olaq. O zaman Qubada, Şamaxıda, Zəngəzurda, Qarabağ, Laçın, Cəbrayıl və başqa mahallarda bolşeviklər qırğınlar törədirdilər. O, belə bir vəziyyətdə xalqı ardıcıl olaraq müqavimətə çağırırdı. Hadisələrin çıxılmaz olduğu bir vəziyyətdə Bəhcət tərəfdarları ilə İrana keçir, bir ildən sonra Azərbaycana qayıdır. Bayıl həbsxanasında olduğu 10 il ərzində ardıcıl olaraq mütaliə və yaradıcılıqla məşğul olur. Həbsdən çıxdıqdan sonra ona mənzil də verilmişdi. Lakin az sonra yenidən həbs edilir, güllələnir".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 29 aprel.- S.14.