Pişəvəri haqqında həqiqətlər

Əkrəm Rəhimli onun həyat və fəaliyyətini hərtərəfli araşdırıb

1-ci yazı

Dekabrın 12-də 21 Azər Hərəkatının 64-cü ilddönümü tamam olur. AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu Güney Azərbaycanı Araşdırma Qrupunun əməkdaşı, tanınmış araşdırmaçı Əkrəm Rəhimli bu hərəkatı, xüsusilə Seyid Cəfər Pişəvərinin həyat və fəaliyyətini hərtərəfli araşdırıb: "XX yüzil o taylı-bu taylı Azərbaycan-Türk xalqının azadlıq uğrunda mücadilə tarixinə bir sıra görkəmli siyasi xadimlər bəxş edib. Onların hər biri öz əməlləri ilə tariximizdə əbədi yaşar insanlardır. Ancaq keçən yüzillikdə yetişən siyasi simalar içərisində haqqında az yazılan, az yad olunan, bəzən təhrif və böhtanlara məruz qalan şəxsiyyətlərimiz də var. Bunlardan biri də Seyid Cəfər Pişəvəri olub. O, həm "sağdan", həm "soldan" vurulub, çox vaxt da düşmənləri tərəfindən əsası olmayan ittihamlara, hətta təhqirlərə belə məruz qalıb. Bu böyük insan haqqında geniş səpgidə obyektiv araşdırma aparıb, həqiqətləri olduğu kimi oxucuya çatdırmağın vaxtı isə çoxdan çatıb".

Ə.Rəhimli qeyd edir ki, S.C.Pişəvəri təkcə Azərbaycan üçün yox, bütün İranın azadlıq və qurtuluşu üçün ağır mübarizə yolunu fədakarcasına keçmiş bir şəxsdir. Onun 1941-1945-ci illərdə İranın və Güney Azərbaycanın xalq hərəkatında unudulmaz və yaddaqalan xidmətləri İranın müasir demokratik ictimaiyyəti və xüsusən gəncliyi tərəfindən bu gün də ehtiramla yad edilir. Güney Azərbaycanda milli-demokratik hərəkatların zirvəsi sayılan "21 Azər" inqilabı, Azərbaycan Milli hökuməti S.C.Pişəvərinin adı ilə sıx bağlıdır. Onun həyatı, azadlıq yolunda göstərdiyi mətanət və dözüm sonrakı nəsillər üçün örnək olaraq qalır: "Siyasi xadimlərimiz haqqında dəyərli kitabların və monoqrafiyaların yazılması, filmlərin çəkilməsi, teatr tamaşalarının göstərilməsi, adlarına küçə, xiyaban, saray və parkların verilməsi - bütün bunlar əlbəttə, təqdirəlayiq işlərdir. Ancaq bu diqqətdən S.C.Pişəvəri kimi görkəmli siyasi xadimin kənarda qalması təəccüb və təəssüf doğurur. Millət öz kimliyini bir də o vaxt yüksəldib dünyaya tanıtdıra bilir ki, öz keçmişinə biganə qalmır. Keçmişin neqativ cəhətlərini kənara atdığı kimi, müsbət və pozitiv cəhətləri də qabartmağa, onları öyrənməyə və yeni nəslə aşılamağa çalışır. Bu mənada S.C.Pişəvəri həqiqətən də öyrənilməli şəxsiyyətlərimizdəndir. O, Güney Azərbaycan tarixinin yaxın keçmişidir. Bu böyük şəxsiyyətin enişli-yoxuşlu həyat yolunun bütün çalarlarını diqqətlə öyrənmək, ondan nəticə çıxarmaq bugünkü və gələcək nəsillər üçün çox faydalı və önəmlidir. S.C.Pişəvərinin 55 illik həyatının siyasi istiqamətinə, məfkurə və düşüncə tərzinə bir mənalı yanaşmaq mürəkkəb və çətindir. 1918-ci ilədək onun simasında vətəninin və millətinin azadlıq yolunu axtaran və bu işdə müxtəlif siyasi cərəyanlara, cəmiyyət və partiyalara yanaşan, əslində ideya və məslək axtarışında olan bir gənci görürük.

O, əvvəl demokrat, sonra sosial-demokrat, sonra bir sıra İran ziyalıları kimi kommunistlik məsləkinə yönəlir, bu məsləkə köklənir və ona sədaqətlə xidmət edir. İlk məqalələrini Məhəmmədəmin Rəsulzadənin "Açıq söz" qəzetində çap etdirən və onun millilik və Azərbaycançılıq ideyasına meyllənən S.C.Pişəvəri sonrakı illərdə ondan uzaqlaşır və N.Nərimanov xəttinə - kommunist məramına qulluq edir. Rza şah zindanına düşmək ərəfəsinədək bu mərama sadiq qalır. Bu müddət ərzində Nərimanovu özünə müəllim, "Şərqin Lenini" adlandırır. N.Nərimanov kimi S.C.Pişəvəri də Vətəninin və məzlum Şərq xalqlarının xilasını Moskvadan, bolşeviklərdən umurdu. Bu məqsədlə o, 20-ci illərdə siyasi arenada kommunist məfkurəsilə yaşayır və mübarizə edir".

"Ədalət" firqəsindən uzaqlaşan Pişəvəri az sonra İran Kommunist partiyası sıralarına keçir və bir müddət İran kommunistlərinin aparıcı rəhbərlərindən olur. 20-ci illərin əvvəllərində bolşeviklərin müdafiə etdiyi Gilan inqilabında, Bakıdakı Şərq Xalqları qurultayında, Kominternin 3-cü konqresində, İran kommunistlərinin qurultayında iştirak edir: "Bu dövrdə S.C.Pişəvərinin adı tarixi sənədlərdə Sultanzadə, Heydər Əmioğlu, Axundzadə (Bəhram Sirus), Hüseyn Şərqi, Nikbin, Seyfi və s. görkəmli İran kommunist rəhbərləri cərgəsində çəkilir. S.C.Pişəvəri 20-ci illərin sonunadək kommunist məramına sadiq qalıb və yalnız bu məsləkə xidmət edib. Bunu S.C.Pişəvərinin həmin dövrdə yazdığı çoxsaylı məqalələrdən də görmək olur. S.C.Pişəvəri 1917-1927-ci illər arasında olan siyasi fəaliyyətini özü qiymətləndirərkən həm nəşr etdiyi "Ajir" qəzetində, həm də çıxış və xatirələrində kommunistliyə, sosializmə, Sovet Rusiyasına müsbət yanaşmasını xalqının nicatına olan inam və ümidlə bağlayırdı. Siyasi-ictimai olayların təsiri, Sovetlərin sözlə əməlləri arasında olan fərqli cəhətlər 20-ci illərin sonunda, xüsusən 1930-1941-ci illərdə zindanda qaldığı dövrdə S.C.Pişəvərinin məfkurəsində və siyasi xətt-hərəkətində dəyişiklik yaradır. O, arxaya baxır, buraxılmış səhvləri götür-qoy edir. Bu baxımdan sanki N.Nərimanovun siyasi taleyi S.C.Pişəvəridə təkrarlanır. O, artıq kommunistlik məramının İrandakı milli zəmində mümkünsüzlüyünü dilə gətirir. Bu etirafı onun istintaqdakı izahatından, "Ajir" qəzetindəki məqalələrindən və xatirələrindən aydın görmək mümkündür".

S.C.Pişəvərinin keçdiyi mübarizə yolu, siyasi, elmi, bədii və jurnalistika sahəsində qoyub getdiyi irsin zəngin və çoxşaxəliliyinə diqqət çəkən Əkrəm Rəhimli daha sonra deyir: "Tarixşünaslığımızda S.C.Pişəvəri ilə bağlı müəyyən boşluq olsa da, bu sahədə mətbuatda və kitablarda vaxtaşırı az-çox yazılıb. Bu işdə S.C.Pişəvərinin jurnalistika fəaliyyətinin araşdırılmasında mərhum alimimiz professor Həmid Məmmədzadənin, S.C.Pişəvərinin həyatını və bədii yaradıcılığını araşdırmış Vüqar Əhmədin əməyini xüsusi qeyd etməliyik. Hər iki müəllif filoloq olduqlarından araşdırmalarında Pişəvərinin fəaliyyətində onun yaradıcılığının elmi-bədii cəhətlərinə daha artıq işıq salıblar. Buna görə də Pişəvərinin siyasi xadim kimi fəaliyyəti, keçdiyi ağır mübarizə yolunun bir-birindən fərqli çalarları, xüsusən ideya və siyasi məramında istiqamət dəyişikliyində əmələ gəlmiş depressiyaların səbəblərinin və s. məsələlərin araşdırılması və öyrənilməsi günümüz üçün daha önəmlidir. Pişəvərinin həyatı, siyasi fəaliyyəti yeknəsək, sabit və çalarsız olmayıb. Odur ki, onun haqqında yazanlar çox vaxt fərqli mövqe göstərirlər. Bu fərqli mövqelərdən biri Pişəvərini dövrünün görkəmli, savadlı, millətini sevən, Vətəninə bağlı, siyasi-ədəbi xadim kimi səciyyələndirir. Bu mövqenin tərəfdarları həm İranda, həm də onun hüdudlarından kənarda çoxluq təşkil edir.

Onların yazılarında, müsahibə və söhbətlərində Pişəvəri oxucu və dinləyiciyə siyasi rəhbər, böyük mütəfəkkir, iti düşüncəli, yetkin qələm sahibi kimi təqdim olunur. Bu baxışdan tam fərqli olaraq şahpərəstlər, fars şovinizminə xidmət göstərən və Azərbaycan Türklərinin tarixini, milli kimliyini dananlar (məsələn, tarixçi Kavə Bayat, Əli Zibai, Mənsur Gürgani, Məhəmməd Məsud Nəqib, İbrahim Nasehi və b.) Pişəvəri şəxsiyyəti və fəaliyyəti haqda gerçəyə söykənməyən, olmazın böhtan, yalan və iftiralarla təkcə Pişəvərini deyil, onun başçılıq etdiyi hərəkatı da ləkələməyə və gözdən salmağa çalışıblar. Onlar öz yazılarında Pişəvərini "Moskvanın əlaltısı", "Xalqla əlaqəsi olmayan", "buyruq icraçısı", "araqızışdıran casus" və s. kimi Pişəvəri düşmənlərinə xoş gələn qara damğa və böhtanlı etiketlərlə ləkələməyə çalışıblar. Qeyd etmək gərəkdir ki, bu işə Pəhləvilər dövründə olduğu kimi hazırkı zamanda da rəvac verən "müştərilər" tapılır".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 10 dekabr.- S.14.