Şirvan aşıq sənəti

Professor Seyfəddin Qəniyev təkcə məşhur Şirvan aşıqlarının deyil, həmçinin uzun müddət elmi ictimaiyyətə məlum olmayan aşıqların həyat və yaradıcılığını araşdırıb, onların bu günə qalan nə irsləri varsa, bir yerə yığıb, toplu halında nəşr etdirib. Şirvan aşıq mühitindən danışarkən yadımıza ilk növbədə XIX yüzilin sonu, XX yüzilin 30-cu illərində yaşamış məşhur sənətkar Aşıq Mirzə Bilal düşür. Aşıq Bilal haqqında bu gün biz daha çox onun dastançılığı, şairliyi, yaratdığı havacatlar əsasında danışırıq. Təəssüf ki, Mirzə Bilalın ustad səsi bizə gəlib çatmayıb. 1937-ci ildə bolşevik represiyasının qurbanı olmuş aşıq haqqında uzun müddət danışmaq yasaq olub. Lakin xalqın yaddaşında Aşıq Bilalla bağlı yaşayan xatirələr onun ölməz sənətkar kimi ürəklərdə və ağıllarda qalan əməlləri ölməzliyinin sübutu olub. Mirzə Bilal keçmiş Şamaxı qəzasının (indiki Ağsu rayonunun) ən qədim yaşayış yerlərindən biri olmuş Qəşəd kəndində anadan olub. S.Qəniyev bu barədə deyir ki, bu kənd Ləngəbiz dağı ilə Küzdrü düzünün görüşdüyü yerdə sanki bardaş qurub. Aşıq Bilalın atası Mustafa qonşu Bico kəndindən olan Azad yüzbaşının bacısı Badam xanımla 1870-ci ildə ailə qurub. Saz-söz vurğunu Mustafa kişi arzu edirmiş ki, heç olmasa, övladlarının birinin gözəl səsi olsun, aşıq sənətinə yiyələnsin: "Bilal 6-7 yaşında olarkən atası hiss edir ki, onun oğlunun gözəl zümzümələri var. O, dastanlardan bildiyi kiçik şeir parçalarından balaca Bilala əzbərlətməyə başlayır. Bilal 8 yaşında olanda Mustafa kişi birdən-birə xəstələnir, 42 yaşında ölür. Balaca Bilal gah quzu otarar, gah da çöl işlərində anasına kömək edərdi. O, müxtəlif təsərrüfat işlərində çalışarkən xalq mahnılarını, atasından öyrəndiyi aşıq şeirlərini xüsusi şövqlə oxuyarmış".

XIX yüzilin axırlarında Şamaxıda maarif, məktəb və mədəniyyət, elmi, pedaqoji ictimai həyatda xüsusi rol oynayan ziyalılardan M.Ə.Sabir, M.Hadi, A.Səhhət, Camo Cəbrayılbəyli, Sultan Məcid Qənizadə, Hacı Səid Ünsizadə, Mahmud bəy Mahmudbəyov və başqaları ilə aşıq Bilalın ünsiyyətdə olması şübhəsiz, dünyagörüşünün formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərib: "Təsadüfi deyil ki, Seyid Əzimin məktəbini uğurla başa vuran Bilal dostları arasında Mirzə Bilal adı ilə tanınır, sevilir. O, ustadı Seyid Əzimdən ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənir, həmçinin klassik poeziyaya da dərindən bələd olur".

Mirzə Bilal aşıq sənətinin sirlərini daha dərindən öyrənmək üçün ustadı aşıq İbrahimdən dərs alıb. Aşıq Bilal Şirvanın məşhur xanəndəsi Mirzə Məhəmmədhəsəndən muğam sənətinin sirlərini də yaxşıca öyrənir. O, məhz ustadı Aşıq İbrahimin məsləhətindən sonra 35 ildən artıq bənzərsiz xanəndə kimi bütün Qafqazda, İranda məşhur olmuş Mirzə Məhəmmədhəsənin yanına gəlir: "Məclislərində iştirak etdiyi, səsindən doymadığı məşhur xanəndəyə ürəyinin istəyini açır. Mirzə Məhəmmədhəsən o zaman bir neçə dəfə bu cavan aşığı dinləmişdi, səsini bəyənmişdi. Həmin vaxtdan Bilal Mirzə ilə məclislərə gedir. O, ustadının məharətlə oxuduğu "Şur", "Rast", "Humayun", "Segah", "Şüştər" muğamları ilə ona imtahan verir, halallıq alır. Bu vaxtdan başlayaraq el məclislərinə həm aşıq, həm də xanəndə kimi getməyə başlayır. Deyilənə görə, Mirzə Bilalın həm də xanəndə kimi çox gözəl səsi var imiş. Aşıq Bilal artıq məşhurlaşır. Mirzə Bilal 1918-ci ildə ermənilərin türklərə qarşı həyata keçirdiyi soyqırım zamanı doğma Qəşəd kəndində əhalinin faciəyə düçar olmaması üçün əlindən gələni əsirgəməyib, kəndin könülləri ilə birgə bir çox insanları qırğından xilas edib. Qeyd edək ki, bu kənd ermənilər tərəfindən yandırılıb, əhalinin bir hissəsi isə öldürülüb. O, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə Şamaxı İcraiyyə Komitəsinə üzv seçilib, 6-7 kəndə nümayəndə təyin edilib. Onu 1937-ci ilin iyun ayında həbs edirlər, əmlakı müsadirə olunur, həmçinin illər ərzində ustadlardan topladığı Şirvan aşıqlarının şeirlərini, dastanları, özünün yazdığı yüzlərlə şeir olan dəftərləri, hətta cürə sazını da aparırlar. Beləliklə, Mirzə Bilal 1937-ci il noyabrın 26-dan 27-sinə keçən gecə ən yüksək cəza olan güllələnməyə məruz qalır. Mirzə Bilal güllələnərkən 65 yaşında imiş. 1953-cü ildə Stalinin ölümündən sonra SSRİ-nin bütün bölgələrində "xalq düşməni" adı ilə ölümə məhkum edilən insanlara SSRİ prokurorluğunun qərarı ilə bəraət verilir. Həmin şəxslərin arasında Aşıq Mirzə Bilalın da adı olur.

Aşıq Mirzə Bilalın sənət dostları və şagirdləri çox olub. Məlumdur ki, Şirvan Aşıq mühitinin özəlliklərindən biri aşığın məclisi ansamblla - balabançı, dəmkeş xanəndə, qoşanağara (nağara) ilə idarə etməsidir: "Aşıq Bilalın ansamblında iştirak edib kamil sənətkar dərəcəsinə yüksəlmiş insanların bir qrupunun adı məlumdur. Balabançı dəmkeşlər kalvalı Əli, qonaqkəndli Cənnətalı, şamaxılı Ağababa, Musa, nağaraçılar - dədəgünəşli Ağasıxalı, ağsulu Tapdıq, xanəndələr - çopur Zeynal, cəyirli Abbas və başqaları.

Bilalın yaxın dostlarından biri məşhur balabançı Əli Kərimov olub".
Azərbaycan aşıq sənətinin tanınmış nümayəndələrindən biri də Aşıq Şakirdir. S.Qəniyev onun zamanında və indi də "Şirvanın bülbülü" kimi ad çıxardığını deyir: "Bu ustad sənətkar təkcə Azərbaycanda deyil, Gürcüstan, Dağıstan, Orta Asiya, habelə İranda da məşhur idi. Dəfələrlə onun məclislərində iştirak etmiş, Şirvan aşıq sənətinin çoxlu nümayəndələri, aşıq havacatları haqqında ondan müəyyən məlumatlar əldə etmişəm".

Aşıq Şakirin səsində fitri bir ahəng, bu sənətin sirlərinə məharətli bələdlik vardı. Səs hədsiz doğma, axıcı və özünəməxsus idi. Çağırdıqca çağırır, sanki bitib-tükənmək bilmirdi. Ötən yüzilin 70-ci illəri Şakirin səsinin ən yetkin, coşub-çağlayan vaxtları idi. Şakirin səsi, sözü kamil çağında idi. 30 ildən çox idi ki, el məclislərində çalıb-çağırırdı: "Artıq Şakir bir ustad sənətkar olaraq Şirvan aşıq məktəbinin tacına sahib olmuşdu. Şakirin sənəti, şəxsiyyəti haqqında el-obada əfsanələr yaranmışdı".
Amma S.Qəniyev təəssüflənir ki, vaxtında bu sənətkarın el şənliklərindəki çıxışlarını mükəmməl şəkildə lentə almaq mümkün olmadı. Əgər bu olsaydı, indi həmin çağları daha yaxşı xatırlamaq mümkün olardı. Sənətkarın özünəməxsus keyfiyyətlərini sadalayan tədqiqatçı qeyd edir ki, Şakirin səsində şirinlik vardı: "Çətini o, məclisə girənəcən idi. Meydanda bütün vücudu səsə, sehrə dönürdü. Onda doğrudan da səs sarıdan ilahi bir vergi var idi. Elə hey coşub-çağlayırdı, bitmək bilmirdi. Bu sənətin ruhuna dərindən bələdliyi vardı. Toyxana yerbəyer olandan sonra məclisə daxil olar, camaatla böyük ehtiramla salamlaşar, sonra isə sazı köynəkdən çıxarıb oxumağa başlayardı. Sazın və balabançı Həsrətin müşayətilə toyxananı iki dəfə o baş bu başa dövrə vurar, var-gəl edərdi. Hiss olunurdu ki, o, bu müddətdə bir daha oxumaq, söz söyləmək üçün köklənir. Aşığın uca boyuna uyğun tikilmiş libası diqqəti xüsusi cəlb edirdi. Adətən o da bütün aşıqlar kimi məclisi ustadnamə ilə açırdı. İştirak etdiyim bütün məclislərdə müşahidə etdim ki, Şakir ilk ustadnaməsini Aşıq Bilaldan, klassik aşıqlardan, sonrakı ustadnaməsini isə ona bu sənəti öyrətmiş göyçaylı Mürsəldən söyləyərdi".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 18 fevral.- S.14.