Dünyanın iqlim xəritəsi dəyişir

Qlobal istiləşmənin təsirləri özünü Azərbaycanda da göstərir

Əgər bəşəriyyət planetdə aramsız temperatur yüksəlişinin qarşısını ala bilməsə, sivilizasiyamız tezliklə öz sonunu qarşılamalı olacaq. Az əvvəl bu fikri uzun illər ABŞ-da Kosmik Uçuşlar Mərkəzində (NASA) və Kolumbiya Universitetində çalışmış italiyalı alim Vittorio Kanuto səsləndirib. Onun sözlərinə görə, indi sənaye və avtomobil tullantıları formasında atmosferə atılan karbon qazının 50 faizini okean yosunları udur. Yosunların bu funksiyası suyun temperaturunun yüksəlməsi və nəticədə maddələr mübadiləsinin zəifləməsi hesabına ilbəil azalır. Vittorio Kanuto qlobal istiləşmənin daha bir fəsadı olaraq buzların əriməsini xatırladıb. Bu da gələcəkdə dünyada okeanlar sahilində yaşayan 50 milyona qədər insanın ev-eşiksiz qalmasına gətirib çıxara bilər.

Son araşdırmalar alimin haqlı olduğunu göstərir. Əgər əvvəlki tədqiqatlar Antraktidanın qlobal istiləşmədən heç bir şəkildə "təsirlənmədi"yini, 1950-ci ildən bəri bəzi qismlərinin daha da soyuqlaşdığını göstərirdisə, sonuncu tədqiqat təhlükəli prosesin çoxdan başlandığını, alimlərin yanıldığını üzə çıxarıb. Vaşinqton Universitetinin iqlimşünası Erik Steyq və yoldaşlarının bu soyuq qitənin Vostok gölü və və cənub qütbündə qurduqları stansiyalarda qeydə alınan nəticələr çaşdırıb. Heç demə, 1957-ci ildən bəri Antraktidada havalar 0,55 santiqrat dərəcə isinibmiş. Qitənin -50 dərəcə soyuq hökm sürdüyü şərq qismi ilə müqayisədə qərb qismi ikiqat dah çox isinib.

Bu arada o da məlum olub ki, Antraktidanın ən böyük buz kütlələrindən biri olan, sahəsi min kvadrat kilometrlərlə ölçülən Wikins buz kütləsini qitəyə bağlayan son parça da ərimək üzrədir. Wikins buz parçasını 1950-ci illərdə Antraktidaya 100 kilometr genişlikdə olan bir nöqtə bağlayıb. Bu gün həmin bağlantı nöqtəsi 500 metrə qədər əriyib. Britiç Antarctic Survey (BAS) araşdırmaçısı David Vauqhan nəhəng Wikins buz kütləsinin hər an qitədən qoparaq Dünya Okeanında yolçuluğa çıxa biləcəyini dilə gətirib.

Digər tərəfdən, Wikins buz kütləsinin özü də əriməkdə və sahəsinin bir hissəsini itirməkdədir. Bir zamanlar 16 min kvadrat kilometr sahəsi olan bu buz parçasının günümüzdə üçdə biri artıq əriyib.

Ötən 50 il ərzində Antraktidadan 9 nəhəng buz kütləsinin qopduğunu söyləyən tədqiqatçılar bu parçaların Dünya Okeanında sürətlə əriyərək yox olduqlarını xatırladırlar. Bu günə qədər ümumilikdə 25 min kvadrat kilometr sahəsi olmuş buz kütlələri qitədən qopub və dünyanın xəritəsinin böyük ölçüdə dəyişməsinə səbəb olublar. Məsələ sözsüz ki, Yer kürəsinin cənub qütbündə yerləşən Antraktida qitəsi ilə yekunlaşmır. Şimal qütbündə də vəziyyət yaxşı deyil. Arktika hazırda yer kürəsində olan ən sürətli iqlim dəyişikliyini yaşayır. 81 faizi buzlaqlarla örtülü və dünyanın ən böyük adası olan Qrenlandiyada da həyat tərzi xeyli dəyişib. BMT-nin məruzəsinə əsasən, Qrelandiya ərazisində temperatur gələcək illərdə iki dəfə artacaq və şirin suyun böyük əksəriyyəti buzlaqların əriməsi nəticəsində dünya okeanına axacaq.

Fritov Hansen adına institutu təmsil edən norveçli alimlərin hesablamalarına görə, Şimal Buzlu okeanın buzluluğu hər 10 ildən bir 5 faiz azalır. Buz örtüyünün azalmasına səbəb təkcə iqlimin dəyişməsi yox, həm də isti Qolfstrimin - Şimali Avropanın sirkulyasınının dəyişməsidir. Bütün bunlar da dünya su hövzəsindəki suyun səviyyəsini qalxması deməkdir. Beləliklə, hər il dünya okeanında suyun səviyyəsi 3 millimetr artır.

Qeyd edək ki, Karbon dioksid (CO2) qlobal istiləşmənin arxasında dayanan ən əsas parnik qazıdır. Faydalı qazıntılar kimi hasil olunan neft, qaz və kömür çoxlu miqdarda atmosferə SO2 ixrac edir və bu da istiliyin artmasına səbəb olur. Əgər qlobal istiləşmənin qarşısını alınmasa, daha ciddi problemlərlə üzləşəcəyik. Karbondan daha az istifadə etmək üçün insanlar ictimai nəqliyyatdan istifadəyə üstünlük verməli, təbii enerji qaynaqlarından yararlanmalıdırlar. Yəni, neft və qazdan bir yanacaq kimi istifadə azaldılmalıdır. Təkcə karbon qazının üstündə dayanmaq olmaz. Sulfid və dəm qazının, benzapirenin, azot, his oksidlərinin, ağır metalların və s. atmosferə atılması da azaldılmalıdır.

Xatırladaq ki, 1990-cı ildə bəzi ölkələr 2012-ci ilədək karbon qazı tullantılarının 5 faiz azaldılması barədə Kioto protokolu imzalayıb. Deməli, xilas formulu var. Qalır bütün dünya ölkələrinin məsələni ciddiyə alıb, işə başlamaları.

Yeri gəlmişkən, ekoloqların proqnozuna görə, qlobal iqlim dəyişikliyi nəticəsində Azərbaycanın da sahilində yerləşdiyi Xəzər dənizinin səviyyəsinin lap yaxın illərdə bir metr qalxacağı gözlənilir. Ekspertlərin hesablamalarına görə, Bakı şəhərində, təkə Abşeron yarımadasında məişət tullantıları və zibilxanalar havanın orta temperaturunun 1 dərəcə dəyişməsinə səbəb olub. Azərbaycanda iqlim şəraitinin fəsil və ərazi üzrə dəyişmələri müxtəlifdir. Qış fəslində ölkə ərazisi üzrə əhəmiyyətli dərəcədə istiləşmə gedir. Yazda isə soyuma baş verir. Tədqiqatlar göstərir ki, son 100 ildə temperatur Bakıda 0,8, Zaqatalada 0,7, Naxçıvanda 0,9, Qubada 1,3, Salyanda 0,7 dərəcə artıb. Ümumiyyətlə, 1960-1990-cı illər ərzində bütün Azərbaycan ərazisi boyu 0,3-0,6 dərəcəyə qədər istiləşmə gedib, yağıntıların miqdarı isə 18 faiz azalıb.

Nuranə Tofiqli

Xalq cəbhəsi.- 2009.- 27 fevral.- S.13.