"Sikkə çox vacib dövlətçilik rəmzidir"

Professor Əli Rəcəbli: "Hansı dövlətin sikkəsi yoxdursa, onun dövlətçiliyindən danışmağa dəyməz"

Minillər boyu xeyli dövlətlər olub, onlardan çox az soraqlar qalıb. Bu mənada sikkənin tarixini öyrənən numizmatika elminin əhəmiyyəti böyükdür. Xalqlar, dövlətlər yaranır, bəzi xalqlar tarix səhnəsindən silinir, daha güclüləri isə yaşayır. Xalqlarla müqayisədə dövlətlərin yaranıb yox olması prosesi daha sürətlidir. Tarix elmləri doktoru, professor, 80 yaşlı Əli Rəcəbli hamının məşğul olmadığı nadir sahələrdən biri ilə məşğul olur. Bəli, elə elm sahələri var ki, onunla hamı məşğul olmur, ya da ola bilmir. Belə sahələrdən biri də numizmatikadır. Əli müəllim deyir ki, numizmatika yaşına görə nisbətən cavan elmdir: "Azərbaycanda bu elmin yaranması ötən yüzilin əvvəllərinə təsadüf edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə inkişaf tempini artırmaq məqsədilə xaricdən mütəxəssisləri, alimləri dəvət edirdilər. Bunlardan biri də o dövrdə tanınmış arxeoloq-numizmatik Paxomov olub. O, 1919-cu ildə Azərbaycana gəlib, İstiqlal muzeyində işləyib, universitetdə dərs deyib, Azərbaycanın tarixi, o cümlədən numizmatika və arxeologiyası ilə məşğul olub. Azərbaycanda numizmatikanın əsasını o, qoyub. Amma vaxtilə XIX yüzildə almanlar burada arxeoloji işlər aparıblar".

Humizmatika ilə məşğul olmaq şübhəsiz, araşdırmaçının zəngin kolleksiyaya malik olmasından çox asılıdır. Əli Rəcəbli bu qənaətdədir ki, kolleksiya olmasa, numizmatika da olmaz: "Paxomov da kolleksiya toplayıb, məşhur kolleksioner olub. Bura gəlməzdən qabaq Gürcüstan pullarının tarixini araşdırıb kitab yazmışdı. Rusiya Arxeologiya Cəmiyyətinin 1910-cu ildə gümüş medalını da alıb. O, Azərbaycanın sikkə tarixini araşdıraraq "Monetı Azerbaydjana" adlı rusca kitab yazıb. Universitetin şərqşünaslıq fakültəsində dövlət imtahanı verdiyim zaman Paxomov məni aspiranturaya dəvət etdi. Sonra bu sahədə ardıcıl tədqiqatlar apardım. Bu vaxta kimi xeyli numizmatik nümunə toplanıb. Hazırda burada 150 mindən çox eksponat saxlanılır. Fondun materialları əsasında dissertasiyalar yazılıb, müdafiə edilib".

Tarixən sikkələr hər bir dövlətin atributunu özündə əks etdirməyə çalışıb. Azərbaycan Tarixi Muzeyində toplanmış sikkələrin əksəriyyəti Azərbaycanın müxtəlif dövrlərinə məxsusdur: "O sikkələr bu ərazilərdə kəsilib, burada tapılıb, burada da saxlanılır. Sikkə dediyimizin latınca adı ""moneta"dır, ruslardan bizə "manat" şəklində dilimizə daxil olub. "Sikkə" "döymək" sözündəndir, onu təbii ki, döyərək hazırlayırdılar. "Sikkə" yalnız iqtisadi amil deyil. Hamı daha çox fikirləşir ki, sikkə dövriyyədə iştirak etmək, ticarət üçün buraxılır. Pulun 5 funksiyası var, bu amil də əsasdır. Hər şeydən əvvəl sikkə çox vacib dövlətçilik rəmzidir. Bizə məlum olan tarixin VIII-VII yüzillərində Yunanıstanda, kiçik Asiyada, Midiya çarlığında sikkələr buraxılıb. Tarixən sikkə zərbi ali hakimiyyətə mənsub olub, indiyə kimi də belədir. Əgər hansı dövlətin sikkəsi yoxdursa, onun dövlətçiliyindən danışmağa dəyməz".

Tarixin yaşı çox qədimdir, keçmişdən bu günə, sabaha qalan soraqlar isə azdır: dövlətlə bağlı taxt-tac, möhür, bayraq... Ancaq bunların hamısından daha çox sikkələr qalıb. Bunun səbəbini açan Əli müəllim deyir ki, əvvəla, sikkələr çoxlu sayda, yəni minlərlə kəsilib. Nə qədər it-bata düşsə də, bizə gəlib çatıb. Digər tərəfdən də qızıl, gümüş sikkələr həmişəlik qalır, həmin dövlətin tarixi haqqında aydın təsəvvür yaradır. Ancaq mis pulların ömrü çox olmur.

Maraqlıdır, bu gün dövlət kimi döşünə döyən Rusiyada sikkə zərbi nə vaxtdan başlayır?

Müsahibim deyir ki, Rusiyada sikkə zərbi X yüzildə Kiyev knyazlığında başlayıb. Bundan sonra rusların 300-400 il sikkəsizlik dövrü olub: "Bu müddət ərzində onlar Şərq pulları, o cümlədən Azərbaycan pulları ilə tədavül edirdilər. Nəhayət, XV yüzildən sonra bunların öz sikkələri yaranır. M.Ə.Sabir yazır ki, bir vaxt Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu olduq, biri-birimizi qırdıq, Teymurləng gəldi Bəyazidi əsir aldı, getdi, Toxtamışın başını əzdi, Moskva padşahının baxtı açıldı. XV yüzilin əvvəllərində Moskva Moskva oldu, Rusiya bundan sonra dirçəldi. Bizim sikkə tariximiz qədimdir.
Makedoniyalı İsgəndərin yürüşündən sonra burada o sikkələrdən istifadə olunub. Bu dövrə aid qiymətli dəfinələr tapılıb. Humizmatika tarixi baxımdan nə qazanırsa, dəfinələrin hesabına əldə edir. Bəzən o sikkələr dövrün tamamilə güzgüsü olur. Qabaqlar Azərbaycanda orta hesablamalara görə ildə 10-15 dəfinə tapılırdı, onların əksəriyyəti bizə gəlib çatırdı. Ancaq indi çox az gəlib çatır. Makedoniyalı İsgəndərin yürüşündən sonra Azərbaycanın ərazisində antik pul dövriyyəsi başladı. Azərbaycanda eradan əvvəl III yüzildən başlayaraq yerli sikkələr ləğv edildi".

Eramızın III yüzilindən başlayaraq Atropatena, Albaniya ərazisində sikkələr kəsilib. Dövlətçiliyimizin tarixi XIX yüzilə qədər davam edir. Sonra Azərbaycanın Rusiyaya ilhaqı baş verir. Xanlıqlar dövründə Azərbaycanın xanlıqlarında sikkələr kəsilir. İlhaqdan sonra Azərbaycanın sikkə zərbi hüququ ləğv edilir. Azərbaycan Rusiya pul dövriyyəsi sferasına daxil olur. Hazırda pul vahidimizin adı "manat"dır. "Lirə" türklərin deyil, Fransadan gəlib. Türk lirəsindən əvvəl məcidiyyə, onluq, beşlik, otuzluq, altmışlıq kimi sikkələr, ondan da əvvəl axça adlı sikkə vardı. "Axça" türk sözüdür. Osmanlılar dövründə xırda gümüş sikkələr kəsilib, orta yüzillərdə bu sikkələr "axça" adı ilə məşhur olub. "Rubl" anlamını ruslar tapıblar: "Dövlətsizlik dövründə rusların sikkələri yox idi, onlar gümüş "qrivna"dan istifadə edirdilər. Biz ona "girvənkə" deyirik. I Pyotrun atası öz dövründə istədi ki, "qrivna"nı iki yerə bölüb "rubl" yaratsın. Amma bu, keçmədi, "Mis üsyanı" qalxdı: rubl gümüşdən, yüz qəpiklər misdən kəsilmişdi. Əhalinin Moskvadakı üsyanından sonra bu, ləğv olundu. I Pyotr isə bunu ustalıqla həyata keçirdi: əvvəl başqa nominallar, sonda mis pullar buraxdı".

Görəsən, "qəpik" sözünün kökü də ruslardan gəlir? Əli Rəcəbli deyir: "Rusların xırda gümüş sikkələrinin üzərində Qriqorinin təsviri var, əlindəki nizə ilə əjdahanı öldürür. "Nizə" rusca "kapyo"dur. O pullara "kopeyka" dedilər, bu, "kapyo" sözündəndir. "Qəpik" bunun dilimizə təhrif olunmuş formasıdır. Ərəblərdən sonra islam aləmində yeni pullar kəsildi: "dinar", "dirhəm" pul adları bizdə də işlədilib. Teymurləng dövründə yeni bir sikkə buraxıldı - XIV yüzilin sonlarında buraxılan bu pul vahidinin adı "təngə" idi. "Təngə" hind sözüdür, "danq" sözündəndir, çəki vahidi olub. Hazırda qazaxlar təngədən pul vahidi kimi istifadə edirlər.

Şah İsmayılın dövründə pul islahatı ilə bağlı iri həcmli, ağır çəkili sikkələr buraxılıb. Bu sikkələr şahın adı ilə İransayağı "Şahi" adlanıb. Özbəkistanda hakimiyyət başında xanlar dururdu. Bu səbəbdən də onların pul vahidi "xani" adlanırdı - bir misqallıq gümüş sikkələrə belə deyilirdi. Türklər həmişə təəssüf ki, adlar məsələsində də kənara meyl ediblər. Səlcuqların dövründə Anadolu səlcuqlarının adlarına baxın: Keyxosrov, Keykavuş, Şirvanşahlarda Mənuçöhr, Axsitan və sair... Məhəmməd Xudabəndənin dövründə Səfəvilərin sikkəsinin çəkisi xeyli dəyişmişdi. Sikkə dövriyyəsinə aid tarixi hadisələr çoxdur. Xətainin nəvəsi II Şah İsmayıl şiəlik və sünnilik arasındakı nifaqı aradan qaldırmaq üçün yeni bir sikkə vurdurdu. Şah İsmayıl Xətayi hakimiyyətə gələndən sonra şiəlik dövlət dini kimi geniş təbliğ olunmağa başlamışdı. İslamın kəlmeyi-şəhadətinə şiəlik rəmzi də əlavə olundu, həmçinin imamların adları. II İsmayıl bunu aradan götürmək istəyinə düşdü ki, bütün islam aləmində barışıq yaratsın. Pulların üzərindəki yazını oxuyan təbii ki, şiəliyə meyl edirdi. II İsmayılın islahatını Məhəmməd Xudabəndə ləğv etdi, pula yenidən şiə rəmzləri həkk edildi. Sikkə "Məhəmmədi" adlanmağa başladı. Şah Abbas taxta çıxan kimi yeni islahat keçirdi və yeni pullar kəsdi. Bu iri gümüş pullar iki "Məhəmmmədi"yə bərabər idi, "Abbasi" adlandı. "Abbas" ərəb sözüdür, amma "i" fars sonluğudur".

Pul vahidi uzun müddət ağıllardan çıxmır, çəki, pul vahidləri uzun müddət yaddaşlarda qalır: "Dirhəm" ərəbin deyil, "dinar" "dinarius"dandır, Romadan gəlib. "Pul" sözü "follis" sözündəndir. Ərəblər buna "pels", türklər "pul" deyiblər. Bizansda qara, köhnə mis pula "follis" deyərdilər. "Follis" həm də "mis" deməkdir. Ruslar Qızıl Orda xanının qapazı altında olanda orada təngə pullar kəsilirdi. Rus knyazları altun, denqa, altun kimi pular kəsirdilər. "Altun" türk sözüdür. "Bakır" adlı pul vahidi də türkündür. "Bakır" - "paxır" sözündəndir, "mis" deməkdir. Mis pullara "bakır" deyirdilər. İndi dünya pulu avrodur, ABŞ dollarıdır, funt-sterlinqdir".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 7 iyul.- S.14.