Uyğurlar təmiz türkəsilli xalqdır

Çin ötən yüzilin 50-ci illərindən Şərqi Türküstana çinliləri göndərdi ki, milli azlıqların sayını azaltsın

Son günlər Urumçidə uyğurların başına gətirilən faciə haqqında oxucularımızın xəbəri var. Tarixən başına çoxlu müsibətlər gəlmiş, zəngin, tükənməz ruha, dövlətçilik tarixinə malik uyğurlar bu gün təəssüf ki, qolu-qanadı sındırılmış vəziyyətdədir. Türk Dünyasının ayrılmaz parçası olan uyğurların, Uyğur elinin tarixinin yaşadılması son dərəcə gərəklidir. Əgər Türk Birliyimiz olsaydı, o zaman uyğur qardaşlarımızın başına bu müsibətləri gətirməyə Çin ürək eləyə bilməzdi. Təəssüf ki, biz türklər özümüzdən daha çox özgələrə yarayırıq, özümüzü, Türk Dünyasını sözün əsil mənasında tanımaq, ilk növbədə mənəvi birliyə yetmək istəmirik. Bu gün Türk Dünyasının siyasi, iqtisadi, mənəvi yöndə birliyinin gərəkliyi barədə çox danışılır. Gerçək durum isə bu birliyin ayrı-ayrı işartılarının olduğunu göstərir. Müxtəlif fərqli dünyagörüşlər, türk xalqları arasında anlaşılmazlıqlar, demək olar, biri-birinin dərdiylə nəfəs almamaq və s. problemlər hələ də həllini gözləyən məsələlərdəndir.

Uyğurlarla bağlı araşdırmalar aparan Mustafa Vüqar Öməroğlu deyir ki, neçə illər öncə əziyyətə qatlaşıb, davamlı araşdırma aparmağa başlayıb: uyğurlar kimdir, adət-ənənələri, ədəbiyyatı, çağdaş dövrdə yaratdıqları, ümumi tarixi taleyi və s. öyrənib: "Uyğurlar hunların birbaşa təmiz kökdən gəlmə törəmələri sayılırlar. Uyğurlar başqa xalqlarla heç bir qatqısı olmayan təmiz türkəsilli, türk genli xalqdır. Bu gün türk xalqları haqqında yazanda, araşdırma aparanda əsasən Çin mənbələrinə müraciət edirik. Ağrılı haldır ki, ilk dəfə "uyğur" etnonimi Çin mənbələrində bizim eradan 200 əvvəl çəkilir, adı yazılı mənbələrdən keçir. O dövrdən başlayaraq uyğurlar və uyğur qəbilələri əsasən Şərqi Türküstanda və monqol səhralarında yerləşirdi. Bu, olduqca geniş bir çevrədir. Çağdaş Şərqi Türküstan Qazaxıstanla, Qırğızıstanla, Monqolustanla, Tibet, Hindistan, Pakistanla sərhəddir. Bütövlükdə Türküstanın özü isə həddindən böyük bir arealdır. Uyğurlar Hun imperiyasının varlığında dəyərli bir rol oynayıblar. Bizim eradan əvvəl 220-ci ildən başlayaraq bizim eranın 386-cı ilinə kimi davam edən, bu gün də qürur yaradan işlərin yiyəsi olublar. Uyğurların tabğaclarla 386-554-cü illərdə böyük bir imperiyaları olub. Sonrakı dönəmdə (552-744-cü illərdə) uyğurların Göytürk imperiyasının yaranmasında mühüm xidmətləri olub".

Uyğurlar hunlarla, göytürklərlə və şato türklərilə bir yerdə bölgənin Çin ekspansiyasına qarşı (670, 688, 693-cü illərdə) mübarizə aparıblar: "Uyğurların dövləti Kutluq Bilgə Kağanın başçılığı altında 744-cü ildə Qarabaltadun şəhəri mərkəz olmaqla Orxon çayının kənarında yerləşirdi. 751-ci ildə ərəblər, tibetlilər və uyğurlar Talac çayı kənarında

Çin ordusunu darmadağın elədilər. Bu məğlubiyyətdən sonra Çin parçalandı. Bu zaman uyğurlardan Tan imperiyası kömək istədi. "Tan" - "Dan" sözündəndir. Bunlar çinliləşmiş türkəsillilər idilər. O dövrdə uyğurlar o dərəcədə güclü idilər ki, Tan imperiyası onlara bac-xərac verirdi. 805-ci ildə Uyğur imperiyası dağılmağa başladı".

840-cı ildə qırğızlar hücum edirlər, Kağanı öldürürlər, imperiyanı dağıdırlar. Burada bəlalı cəhət orasındadır ki, türk türklə döyüşür: "Bilgə Kağan vaxtilə demişdi ki, qonşularınızın şirin dillərinə aldanmayın. Onların şirin dilləri ipək kimi yumşaq, canayatıcıdır. Başqa millətlər türkləri zəiflətmək üçün aramızda qırğın salacaqlar, çox ehtiyatlı olmalıyıq".

Birinci Uyğur imperiyasının parçalanmasından sonra parçalanmış uyğurların bir qismi Sarıçayın sahilində (indi Çin dilində bunun adı Poonkedir) məskunlaşmağa başladılar. İndi vaxtilə orada məskunlaşmış uyğurlar bu gün "sarı uyğurlar" və ya "yuqurlar" adlanırlar. Qalan uyğurlar Tyan-Şan dağlarının güney tərəfinə - bugünkü Şərqi Türküstana köç elədilər. Sarı uyğurlar Sarı çayın sahilində dövlət qurdular, həmin dövlət 1228-ci ildə yıxıldı, sonradan Monqol imperiyasının tərkibinə qatıldı. 846-cı ildə Tyan-Şanın şimalındakı uyğurlar mərkəzi Türfan şəhəri olmaqla Qaraxoca adlı bir dövlət qurdular. 840-cı ildə cənub tərəfdə olan uyğurlar Mərkəzi Kaşğar olmaqla Qaraxanilər dövlətini qurdular. Qaraxanilər dövlətində karluqlar, türkeşlər, uyğurlar və başqaları yaşayırdılar. 930-cu ildə Qaraxanilər dövləti rəsmi şəkildə islamı qəbul etdi. Amma Qaraxoca dövləti buddist olaraq qalırdı. 1397-ci idə Qaraxoca və Qaraxanilər dövlətləri birləşdilər. Bu dövlət 1759-cu ilə qədər müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi. Bu dövrdə isə ölkəyə hər tərəfdən mancur hücumları başladı. 1397-ci idə Qaraxoca və Qaraxanilər dövlətləri birləşdilər. Bu dövlət 1759-cu ilə qədər müstəqilliyini qoruyub, saxlaya bildi. Bu dövrdə isə ölkəyə hər tərəfdən mancur hücumları başladı. Mancurlar bölgəni 1862-ci ilə kimi əldə saxladılar, idarə etdilər. 1759-cu ildən 1862-ci ilə kimi uyğurlar üst-üstə 42 dəfə ölüm-dirim mübarizəsinə qalxdılar, üsyan qaldırdılar. Məqsəd azadlığa, müstəqilliyə yetmək idi. 1863-cü ildə uyğurlar nəhayət, mancurları ölkədən qova bildilər. Rusiya, Osmanlı, Böyük Britaniya imperiyaları Uyğur dövlətini rəsmi surətdə tanıdılar. Bu dövrdə ingilislər uyğurların Rusiya ilə qonşu olduğunu nəzərə alaraq düşündülər ki, uyğurlar Rusiyanın təsiri altına düşəcəklər. Bu səbəbdən də ingilislər mancurları silahlandırdılar, həm də böyük maliyyə dəstəyi göstərdilər, onları yenidən Şərqi Türküstana geri qayıtmağa sövq etdilər. 1876-cı ildə Uyğur dövlətinə qarşı Çin-Mancur qoşunları birgə hücuma keçdilər, işğal etdilər, ölkənin adı Şərqi Türküstan deyil, "Şincan" (indiki Sintzyan) adlandırıldı. Çində "Şincan" - "yeni ərazi, sərhəd" anlamındadır".

O dövrdə işğal edilən Uyğur dövlətinin ərazisi indiki Qazaxıstandan çox böyük idi: "Artıq bu dönəmdən uyğurlar Çinin tabeliyinə keçdi. 1911-ci ildə Çin millətçiləri mancurları devirdilər, ölkəni respublika elan etdilər. Amma uyğurların onillərdən bəri azadlıqlarına qovuşmaq istəkləri yenidən gerçəkləşmədi. Uyğur xalqı dövlətçiliyini quran, dəfələrlə xəlqi qüdrətini təsdiq edən xalq kimi varlığına yiyə durmaq istəyirdi. Onlar yenə də Çin hakimiyyətinə qarşı ciddi hərəkata başladılar. İki dəfə Şərqi Türküstan Respublikası (1933-cü ildə Birinci Şərqi Türküstan dövlətini, 1943-cü ildə isə İkinci Şərqi Türküstan dövlətini) qurdular. Hər iki hərəkatın yatırılmasında SSRİ-nin fəallığı oldu. SSRİ-nin həm siyasi, həm də hərbi maraqları imkan vermirdi ki, düz "burnunun altında" belə bir dövlət yaransın. Bu mənada o, Çinlə anlaşdı. Hər iki hərəkat amansızlıqla yatırıldı. 1949-cu ildən bu yana Çin Xalq Respublikasının idarəçiliyi altında olan Şərqi Türküstan 1,828 milyon kvadrat kilometrlik bir ərazidir. Dünyanın hər hansı yerində işğal altında qalan ikinci belə böyük bölgə yoxdur".

Bu sırada şübhəsiz, ikinci yerdə İranın əsarətində olan Güney Azərbaycan gəlir. Doğu Türküstandakı türksoyluların say tərkibi barədə danışan M.V.Öməroğlu deyir: "Ötən yüzilin 40-cı illərinin ikinci yarısından bu yana Doğu Türküstanda 30 milyondan çox türkəsilli soylarımız (çox az sayda tatarlar, qazaxlar, qırğızlar, özbəklər və çoxsaylı uyğurlar) yaşayır. Uyğur ailəsində aşağısı 4-5 uşaq olur. Bu gün Avropada və Orta Asiyada yaşayan uyğur ailələrində 4-dən aşağı uşaq olmur. Çində ölkə əhalisinin sayı çox olduğuna görə artıq doğum nəzarət altındadır. Burada hər ailəyə bir uşaqdan çox olmasını yasaqlayan qayda var. Ötən yüzilin 80-ci illərinin əvvəllərinə kimi uyğurlara bu qayda şamil olunmurdu. Son dövrlərdə təkuşaqlı ailələr üçün "Hər şeyə qənaət edək, varlanaq" şüarı altında aksiyalar keçirirlər. Kimlərin ki, tək uşaqları var, onlara daha geniş çalışma imkanları verirlər, şərait yaradırlar. İnsanları daim təkuşaqlığa təşviq edirlər. Bu, bir gerçəkdir. Amma burada bir məsələ var: istənilən bir dövlət azadlığını bərpa edirsə, ona qarşı çıxanlar da olur. Çin ötən yüzilin 50-ci illərindən başlayaraq iç bölgələrindən Şərqi Türküstana çinliləri göndərməyə başladı ki, oralarda milli azlıqların sayını azaltsınlar. Çində uyğurlara münasibətdə keçmiş sovet ənənələrindən bəhrələnmə indi də davam edir. Şərqi Türküstan bölgədə torpağının varına görə ən üstün bir yerdir. Bura təbii ehtiyatlarıyla, xammalıyla (kömür, neft ehtiyatları, qaz, qızıl, xrom, qalay, nikel, çox nadir metallar, kimyəvi duzlar və s.) çox zəngindir.

Ümumiyyətlə, Şərqi Türküstanda başqa türkdilli xalqlara da münasibət bu cürdür. Çində təhsillə bağlı belə bir qərar qəbul olunub: "İkili təhsil" o deməkdir ki, bir insan öz doğma dilindən əlavə həm də Çin dilində oxumalıdır. Hər halda uyğurların ana dillərində məktəbləri var. Bu sarıdan vəziyyətləri Güney Azərbaycan Türklərindən yaxşıdır, ancaq burda eynən Güney Azərbaycanda olduğu kimi azadlıqdan söhbət gedə bilməz".

Uyğurların öz dillərində qəzet-jurnalları çıxır, əlifba məsələsində başları bizim kimi daşdan-daşa dəyib: "Əvvəlcə ərəb əlifbasında yazırdılar, sonra kiril əlifbasını qəbul etdilər, sonra latına keçdilər, indi təzədən ərəb əlifbasının hərfləri əsasında uyğur dil intonasiyasına uyğun olaraq əlifba yaratdılar. Bu gün sözügedən əlifbada yazırlar. Həmçinin məktəbləri, universitetləri var. Uyğurların xüsusən dəqiq elmlər, informasiya texnologiyaları, təbabət, ədəbiyyat, tarix sahəsində ciddi imzalı alimləri var. Qazaxıstanın və Orta Asiya respublikalarının Çinlə bağladığı bir müqavilə var: imiqrasiya edərək Orta Asiya ölkələrinə gəlib oxuyan, evlənən uyğur gəncləri hər hansı iş qurmaq istəyəndə dərhal Çinə göndərilir, orda da "pantürkist", "bölücü" kimi mühakimə edilir, həbsxanalara atılırlar. Ancaq uyğurların Avropa ölkələrində hərəkatları, Orta Asiya ölkələrində təşkilatları, Uyğur teatrı, mədəniyyət evləri, dərnəkləri var. Qazaxıstanda Sadvakasov adına Şərqşünaslıq İnstitutu var, əvvəllər bura Uyğurşünaslıq İnstitutu adlanırdı.

Hazırda orda "Uyğurşünaslıq" bölümü, Yazıçılar İttifaqının nəzdində Uyğur bölməsi var. Uyğurlar həddən artıq çalışqan xalqdırlar, müstəqilliklərini qurmaq üçün çox çalışırlar. ABŞ-da bir neçə il qabaq mühacirətdə Doğu Türküstan dövləti qurulmuşdu".

19-cu yüzilin birinci yarısından başlayaraq Doğu Türküstana böyük ekspedisiyalar təşkil olundu: "Bu ekspedisiyalar maddi -mədəni abidələrin axtarışı, tarixi faktların üzə çıxarılması ilə bağlı idi. Uyğurlarla bağlı zəngin faktlar əldə olundu. Bu gün uyğur gəncləri elmlə geniş məşğul olmaq üçün Yaponiyaya üz tuturlar. Yaponlar özlərini türk xalqlarına qarşı istiqanlı aparırlar, onun tərəfini tuturlar. Uyğur gənclərinə Yaponiyada hər cür şərait yaradılır, yaponlar çalışırlar ki, Şərq Türküstandan vaxtilə gətirilən abidələri uyğur gənclər dayanmadan araşdırsınlar, mütəxəssis olsunlar, milli kimliklərini dərk etsinlər. Həmçinin Doğu Türküstandan gələn xeyli uyğur Türkiyənin ayrı-ayrı şəhərlərində yerləşiblər. Uyğurların Türkiyədə imkanları yaxşıdır. Amma milli kimlikləri ilə bağlı düşüncələrində irəliləyiş gərəkdir".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 10 iyul.- S.14.