Azərbaycan klassik ədəbiyyatının cəfakeş toplayıcısı

1937-ci ildə Salman Mümtazın bir yük maşını həcmində əlyazmaları yandırılıb

Bu il anadan olmasının 125 ili tamam olan, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ədəbiyyatşünas, folklor toplayıcısı kimi imzası tanınmış Salman Mümtazın özünəməxsus xidmətləri var. Onun ən çətin dövrdə - 20-ci yüzilin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin soraqlarını böyük bir sayğıyla, inadla toplaması, kitablaşdırması xəlqi dəyərlərə ciddi sayğı, sevgi hadisəsidir. Baxmayaraq ki, Salman Mümtaz imkanlı ailədən idi, özünə hər cür şərait yarada bilərdi. Ancaq o, gözəl anlayırdı ki, yalnız xalqın yaratdıqlarını qoruduğu, yaşatdığı, artırdığı, inkişaf etdirdiyi dərəcədə var ola biləcək. Salman Mümtazın yaşadığı zamanda "Molla Nəsrəddin" jurnalını ərsəyə gətirən, bəlkə də sözsüz, bu əməliylə çoxlarına nümunə olan Mirzə Cəlil imtina məsələsində daha irəli getmişdi. Mirzə Cəlil də jurnal açmaq əvəzinə o dövrkü neft bumunda fəallıq göstərə, özünə böyük maddi varidat yığa bilərdi. Çünki adlarını çəkdiyimiz bu şəxslər olduqca bacarıqlı idilər. Təbiət onlardan heç bir sahədə qabiliyyət əsirgəməmişdi. Üstəlik də Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin"i çıxarmasının üstündə dəfələrlə ölümlə hədələnmişdi.

Salman Mümtaz isə hətta elini-yurdunu, rahatlığını buraxıb uzaq ellərədək gedib çıxmış, getdiyi yerlərdə Azərbaycan, eləcədə Türk Dünyasının ədəbiyyat, mədəniyyət soraqlarını axtarmışdı.

Bu gün Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi Salman Mümtazın adını daşıyır. Anadan olmasının dönəmində arxivin direktoru Maarif Temurla Salman Mümtazın həyat yolu, yaradıcılığı barədə söhbətləşdik. M.Teymur deyir: "Salman Mümtaz Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə, mədəniyyətinə, incəsənətinə böyük bir sevgi və məsuliyyətlə yanaşan şəxsiyyət olub. O, Şəkidə imkanlı bir ailədə anadan olub. Taleyi elə gətirib ki, ailə vəziyyəti ilə bağlı Orta Asiyada yaşamalı olublar. Atası ticarətçi idi, bu səbəbdən də Aərbaycandan ora köç edib. Salman Mümtazın uşaqlığı çox maraqlı keçib. Hafizəsi güclü, elmlərə marağı qarşısı alınmaz idi. Uşaqlıqdan başayaraq fars və ərəb dillərin mükəmməl öyrənib. Atasının da marağı olub ki, oğlu savadlı olsun. Beləliklə, atasının da istiqamətləndirməsi ilə Salman Mümtaz qədim kitabələri öyrənməyə başlayıb".

1918-ci illərdə ailəsilə birgə Bakıya qayıdıb. Bu dönəmdən əvvəl də o, "İqbal", "Şəlalə" və başqa mətbu orqanlarda çıxış edib. 1918-1920-ci illərdə "Azərbaycan" qəzeti ilə əməkdaşlıq edib: "1920-ci ildən sonra əvvəlki dönəmdən fərqli ictimai-siyasi vəziyyətdə Salman Mümtaz bütün varlığı ilə Azərbaycan klassiklərinin yaradıcılığından soraqları toplamağa və araşdırmağa başlayıb. Təkcə bir faktı demək kifayətdir ki, Salman Mümtaz 1920-1925-ci illərdə 200-ə qədər Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinin irsindən soraq verən müxtəlif kitabları, kitabçaları, əlyazmaları toplayıb. 1937-ci ildə həbs olunarkən min bir əzab-əziyyət bahasına topladığı bir yük maşını həcmində əlyazmaları məhv edilib".

Salman Mümtazın inadlı araşdırmalarının yarıda qırılması Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına, mədəniyyətinə böyük zərbə oldu. Onun ərəb və fars dillərini mükəmməl bilməsi müxtəlif əlyazmaları toplamasında, araşdırmasında karına gəlirdi.

Bu gün Salman Mümtazın topladığı əlyazmaların çox az qismi bizə gəlib çatıb. Azərbaycan folkoruna dair xeyl sayda toplamaları da olduqca qiymətlidir: "Azərbaycan latın qrafikalı əlifbaya keçdikdən sonra Salman Mümtaz sabaha qalsın deyə, ləngimədən latın əlifbasını da mükəmməl öyrənib, topladığı soraqlardan bu əlifbaya köçürüb. Bu gün Salman Mümtazın şəxsi fondunda topladığı folklor nümunələri ilə yanaşı Azərbaycan klassik ədəbiyyatı nümayəndələri Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir və başqaları ilə bağlı topladıqlarının az bir qismi bizə gəlib çatıb. Salman Mümtaz ədəbiyyatımızın əsil cəfakeşi olub. Onun fədakarlığı indiki və gələcək nəsillərimiz üçün nümunədir".

Salman Mümtaz eşidəndə ki, filan yerdə filankəsdə bir qiymətli əlyazma var. Belədə o, ləngimədən həmin yerə gedər, çoxlu pul vermək bahasına da olsa, həmin əlyazmanı alarmış, nağdı pulu olmadıqda qiymətli bir əşyasını girov qoyarmış. Bu, əsl yurddaşlıq, xalqın mənəvi sərvətinə təəssübkeşlik nümunəsidir: "1999-cu ildə Türkiyədə Məhəmməd Gəngərli ilə görüşərkən söhbət Salman Mümtazdan düşükdə, o, dedi: " Heyf Salman Mümtazdan. O, çox gözəl, əvəzsiz yaradıcı folklor toplayıcısı idi. Heç bir mənbəni təhrif etməzdi". Məndən soruşanda ki, irsindən, topladıqlarından nə var, dedim müəyyən soraqları bir yerə yığmışıq. Dedi Salman Mümtaz həqiqi ədəbiyyat aşiqi idi".

Maarif Teymur daha sonra deyir ki, Salman Mümtazın bütün topladıqları, yazdıqları min bir fəlakətə tuş gəlsə də, bununla belə, özündən sonra zəngin irs qoyub gedib.

Ancaq bundan sonra da bu cəfakeş insanın yaradıcılığı daha geniş araşdırılacaq, barəsində daha çox yazılacaq. Habelə S.Mümtazın qələmindən çıxan bədii-tarixi əsərlərin araşdırılması da çox maraqlıdır. Onun toponimika, etnoqrafiyaya dair əsərləri də var. Bu şəxsin Azərbaycana sevgisi o qədər tükənməz olub ki, təbiətin ona verdiyi qabiliyyəti yalnız toplayıcılığa, araşdırıcılığa və yazmağa həsr edib. Onun ömrü demək oar, əlində əsa, çiynində heybə, ayağında çarıq olan dərviş təki keçib. Bir əlyazmasında foklorunu topladığı bölgənin coğrafiyası haqqında da bilgi verir. Təəssüf ki, 37-ci ilin amansız repressiya dalğası Salman Mümtazın böyük arzularına son qoydu".

Salman Mümtazın şəxsi irsinin toplanılmasına gəlincə, M.Teymur deyir ki, araşdırmaçı Rasim Tağıyev bu irsdən qalan nə varsa, onları bir yerə toplayıb, "Yaşıl yarpaqlar" adlı kitab buraxıb. Habelə Salman Mümtaz haqqında ayrı-ayrı şəxsi fondlarda müəyyən soraqlar var: "Mümtaz haqqında araşdırmaların sayı artmaqdadır. Ötən yüzilin 50-60-cı illərində isə Salman Mümtaz unudulmaq təhlükəsi ilə-üzə qalmışdı". Salman Mümtazın Sabirlə olan canlı söhbəti necə böyük maraqla, sevgiylə qələmə almasını buradaca qeyd etmək gərəkdir. Hiss olunur ki, bu yazıda onun qabiliyyəti ilə məsuliyyəti birləşib: "Salman Mümtazın Sabirlə dostluğu olub. O, çalışıb ki, Sabirlə bağlı bildiyi bütün məqamları qeydə alsın".

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Salman Mümtazın əksər əlyazmaları 37-ci ildə yandırılıb. Kim bilir, bəlkə də o əlyazmalarda neçə-neçə orijinal, bəlkə də bizə bu gün ümumiyyətlə, məlum olmayan soraqlar varmış? Salman Mümtaz ömrünün son gününə qədər toplayıcılıqla məşğul olub. Bu mənada o, Azərbaycanda toplayıcılığın rəmzi kimi anılmaqdadır. Zamanında tanınmışlardan kimsə vəfat edərkən bacardıqca həmin şəxslə bağlı bütün soraqları toplayıb, yazıb sabaha çatdırmağa çalışarmış...

Xalq Cəbhəsi.- 2009 .- 17 iyun.- S.14.