"Mübarizə burulğanlarında keçən ömür..."

Pişəvəriyə həsr olunmuş kitab işıq üzü görüb

S.C.Pişəvəri: "Məni bu böyük yola çəkib gətirən azadlıq istəyim və bir də millətim haqda düşüncələrim olub"

Bu günlərdə araşdırmaçı Əkrəm Rəhimlinin Seyid Cəfər Pişəvəriyə həsr olunmuş "Mübarizə burulğanlarında keçən ömür - Seyid Cəfər Pişəvəri" adlı kitabı işıq üzü görüb. Müəllif Pişəvəri haqqında kitab yazmasının səbəbini belə izah edir: "Pişəvəri 20-ci yüzildə Azərbaycanın siyasi həyatında iz qoymuş böyük şəxsiyyətlərdəndir. Təəssüf ki, Pişəvəri haqqında həm Quzey, həm də Güney Azərbaycanda az yazılıb. İranda yazılmış kitablar demək olar, Pişəvərinin şəxsiyyətini, fəaliyyətini tamamilə böhtan, yalan, iftira səpgisində təqdim edib, bununla da həm onun, həm də 1945-1946-cı illərdəki xalq hərəkatının, Millli Hökumətin möhtəşəm obrazını oxucunun, ictimaiyyətin gözündən salmağa çalışıb. Quzey Azərbaycanda da Pişəvərini araşdıran əhatəli bir kitaba rast gəlmədim. Sovet dövründə Pişəvərinin məqalələr toplusundan ibarət çıxmış kitabına isə kommunist ruhlu əsərləri daxil edilib, milli-azadlıq, demokratik ruhlu yazıları isə çıxdaş edilib. Həm Quzey, həm də Güney Azərbaycanda Pişəvərinin yetərincə işıqlandırılmaması, təbliğ ounmaması belə bir mövzuda kitab yazılmasına gərəyi çox artırdı. Sevinirəm ki, 3 ildir apardığım araşdırmaları ümumiləşdirə bildim. Kitabın ərsəyə gəlməsində AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu rəhbərliyinin araşdırma aparmağıma şərait yaratmasını qeyd etməliyəm. Sankt-Peterburqda yaşayan soydaşımız Məzahir Həsənovun kitabın çapı üçün maddi köməyi mühüm rol oynadı".

Kitab min tirajla buraxılıb, içində 40-a qədər şəkil verilir. Bunu Pişəvərinin həyat və fəaliyyətinə dair albom da saymaq olar. Kitabda Pişəvərinin anadan olduğu kənddə təhsil alması, ailəsinin 1905-ci ildə Bakıya mühacirət etməsi, Pişəvərinin Bülbülədə təhsilini davam etdirməsi, "İttihad" məktəbində oxuması və maarifçiliyə başlaması barədə danışılır. Xırdalanda yaşadığı evin bir otağını məktəbə çevirən Pişəvəri burada uşaqları və yaşlı nəslin nümayəndələrini savadlandırıb. 20-ci yüzilin əvvəllərində Bakıda çox qaynar siyasi-mədəni bir həyat vardı. Ə.Rəhimli deyir ki, Pişəvəri bu qaynar həyatın içində yetişmişdi: "Pişəvərinin bir müddət Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə yaxın münasibətləri olur, onun "Açıq söz" qəzetinə məqalələr yazır. 1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra o da Leninin Şərq xalqlarının azad olunacağı ilə bağlı verdiyi vədlərə inanır, beləliklə də, kommunist xəttinə keçir. Onun 1918-ci ildən 1928-ci ilə kimi kommunist məfkurəsinə xidmət etdiyini heç cür inkar edə bilmərik. Bu, əslində Pişəvərinin ideoloji axtarışlar dövrü idi. Kitabda bununla bağlı ayrıca fəsil var. 10 illik dönəmdən sonra Pişəvər bu xətdən çəkilib. Kitabda Pişəvərinin bu xətdən çəkilməsinin səbəbləri açıqlanır. Pişəvəri bunun səbəbini belə açıqlayır ki, bir müddət kommunizmi öyrəndim, məlum oldu ki, kommunizm prinsiplərini İranda tətbiq etmək mümkün deyil".

1930-cu il dekabrın 28-dən 1941-ci il sentyabrın 14-dək həbsdə qalan Pişəvərinin bu dövrü kitabda ayrıca fəsil olaraq təhlilini tapır. Bu fəslin başlığı "Zindan da bir məktəbmiş" adlanır. Müttəfiq qoşunları İrana girən kimi zindanların qapıları açılır, Pişəvəri yenidən mübarizə meydanına atılır.

Habelə Ə.Rəhimli kitabda bu dönəmdən sonra Pişəvərinin başçılığı ilə azadlıq hərəkatının, Milli Hökumətin fəaliyyətinə, bu gün də ictimaiyyət üçün qaranlıq qalan bir çox məsələlərə aydınlıq gətirir: "Azərbaycan Demokrat Firqəsi 1945-ci il sentyabrın 3-də yaradılmışdı. İlk dəfə bu firqənin tərkibinə 77 Azərbaycan ziyalısı, vətənsevər daxil idi. Bunların çoxu vaxtilə Səttarxan Hərəkatında, eləcə də Xiyabani hərəkatında iştirak etmişdilər. Həmin vaxt bu şəxslər firqənin yaradılması ilə əlaqədar xalqa müaciət etdilər. Müraciət sürətlə ölkəyə yayıldı. Camaat gördü ki, firqənin məramnaməsində qoyulan məsələlər uzun müddətdir onları qayğılandıran problemlərdir. Çox çəkmədi ki, az vaxtda partiya camaat arasında tanındı, tərəfdarlarının sayı artmağa başladı. Partiyanın Mərkəzi Komitəsinə Seyid Cəfər Pişəvəri başçılıq edirdi. Firqənin yaradılmasından 2 gün sonra onun mətbu orqanı "Azərbaycan" qəzeti nəşrə başladı. Firqənin çox əhəmiyyətli yığıncaqlarından biri 18 noyabr 1945-ci ildə keçirilən ikinci geniş plenumu idi. Bu məqama qədər firqənin bütün fəaliyyəti, dövlətə müraciəti hamısı sülh aspektində olmuşdu. Deyirdilər ki, biz heç bir zorakılığa əl atmadan, qarşı-qarşıya durmadan Azərbaycan xalqının istəklərini tələb edəcəyik. Bu məqsədlə şaha, baş nazirə, hətta böyük dövlətlərin başçılarına da müraciət olundu ki, Azərbaycan xalqı müstəqillik, azadlıq, milli muxtariyyət istəyir. Həmçinin bu müraciətlərdə xalqın mövcudluğunu, əzmini qoruyub saxlaması, öz ölkəsinə sahib olmaq iqtidarı ifadə olunurdu. Tehran xalqın azadlıq istəyinə, bu yöndə tələblərinə süngü ilə cavab verdiyi üçün ikinci plenumda qərara gəlindi ki, artıq yumruğa yumruqla cavab verilsin. Pişəvəri deyirdi ki, artıq ayrı yol qalmadı. O, yazırdı ki, nə qədər müaciət etsək də, mərkəz dediklərimizə əhəmiyyət vermədi, xalq belədə yumruğa yumruqla cavab vermək məcburiyyətində qaldı. Artıq kütlə polis zorakılığından, qarətindən, dövlətin zülmündən cana gəlmişdi. Təxminən 40 gün ərzində Güney Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərləri, bölgələri, yaşayış məntəqələri şah qoşunlarından azad edildi. Xarici tarixçilər, xüsusən də İran tarixçiləri yazırlar ki, bu silahların hamısını ruslar verib, göstərirlər ki, təlimatçıları da ruslardan olub.

Həqiqətin ağzına tıxac vuran tarixçilər onu da deyirlər ki, hətta bu fədailərin bir qismi fədai paltarı geyinmiş ruslar idi. Amma əslində məsələ tamam başqa cür idi: müttəfiq qoşunlar Güney Azərbaycana daxil olan zaman polis-jandarma qüvvələri, əsgərlər silahları qoyub qaçmışdılar. Bunun nəticəsində camaatın əlində müəyyən miqdarda silah var idi.

Digər tərəfdən də az, ya çox miqdarda hər hansı ölkəyə silah verməklə, hər hansı ölkədə hər hansı ictimai hərəkatı qələbəyə çatdırmaq mümkün deyil. Çünki silahı tutan əl lazımdır. Ona görə də həmin dövrdə əgər Moskva, sovet ordusu tərəfindən Güney Azərbaycana hər hansı miqdarda silah verilmişsə, bu silahı xalq ona görə almırdı ki, onlar sovetlərin dediyi kimi hərəkət etsinlər. Ona görə alırdılar ki, Vətəni hər mənada düşməndən azad etsinlər. 12 dekabra kimi 35-40 günə ərzində Azərbaycanın bütün şəhərləri, bölgələri Təbriz, Urmiyadan başqa azad edildi. Dekabrın 12-də Təbriz azad olundu. Dekabrın 19-da Güney Azərbaycan tamamilə azad idi, Azərbaycan Milli Hökuməti yaradıldı. 21 Azər Hərəkatında xalqın bütün təbəqələri iştirak edirdilər. İran Xalq Partiyasının məramnaməsindən, nizamnaməsindən fərqli olaraq firqənin nizamnaməsində sinfi mübarizə məsələsi yox idi. Azərbaycan Demokrat Firqəsi o dövrün "izm"lərindən kənarda idi".

Ə.Rəhimli qeyd edir ki, Azərbaycan Milli Hökuməti Rza şahın 20 ildə həyata keçirə bilmədiyini bir il ərzində gerçəkləşdirmişdi. Torpaqlar kəndli ailələri arasında bölünmüşdü. Amerikalı tədqiqatçı Con Furanın hesablamalarına görə, 247 min 66 hektar torpaq sahəsi 209 min 96 yoxsul kəndli ailəsi arasında bölündü. Pişəvəri hökuməti dövründə yer adlarının türkləşdirilməsinə başlanmışdı. Güney Azərbaycanda Milli Hökumət 400-ə yaxın milli məktəbin tikintisinə nail olmuşdu. Milli Hökumətin xüsusi proqramı hazırlandı. Bu məqsədlə sənaye müəssisəsi yaratmaq istəyənə torpaq sahəsi, güzəştli kredit, xammalın əldə olunmasında kömək göstərilməsi nəzərdə tutulurdu.

21 Azər Hərəkatı Güney Azərbaycanda baş vermiş hərəkatların zirvəsi sayan Əkrəm Rəhimli bu qənaətə gəlir ki, Pişəvəriyə kömək etmədilər, onu meydanda tək qoydular: "Şah qoşunları dekabrın 20-21-də Təbrizə girdi. Bütün dünyaya səs saldılar ki, Azərbaycanda qırğınlar baş alıb gedir. Ona görə də qoşun təkcə seçkilərin keçirilməsini təmin etməklə bağlı yox, ilk növbədə qırğının qarşısını almaq üçün gedir". Kitabda Pişəvərinin ölümünə səbəb olan sirli maşın qəzası barəsində də danışılır.

Qaliboğlu Elçin

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 18 iyun.- S.14.