Öz böyük yurdunda didərginlik dərdi

Tarix boyunca xalqımız dəhşətli qırğınlar, qaçqınlıq, soyqırımı, mənəvi genosidlər yaşayıb

20 iyun Beynəlxalq Qaçqınlar günüdür. Qaçqın, köçkün, didərgin... 20 ildən çoxdur ki, bu sözü gecə-gündüz eşidirik. Ancaq o demək deyil ki, ötən yüzilin əvvəllərində "qaçqın", "didərgin" kimi sözlər yox idi və millətimiz bu aqibəti yaşamırdı? Yaşayırdı və dəhşətlisi bu idi ki, millətimiz öz böyük yurdunda didərgin olmuşdu. Sovet dönəmində - 40-cı illərin axırlarında, 50-ci illərin əvvəllərində də öz tarixi torpaqlarımızdan, soylarımızın faktiki yaşadıqları məskənlərdən deportasiya olunduq. Dərd birdirmi, ikidirmi? Dünya isə sadəcə, statistika aparmaqdadır. Dünyanın canıyananlığı uzaqbaşı qaçqınlara ərzaq paylamaqdan o yana getmir. Haqqın-ədalətin bərpası, xüsusən də tarixi dədə-baba torpaqlarından didərgin düşmüş türk soylarının öz məskənlərinə qayıdışı məsələsi isə beynəlxalq jestdən, yalançı, siyasi yolla könül almaqdan başqa bir şey deyil...

Bu gün gecə-gündüz dünyada insanlıq qaydasından, humanizmdən danışılsa da, əslində dünyanın halı türk xarakterinə qarşıdır. Türk xarakteri birsifətlidir, dönməzdir, mərdliyə əsaslanır. Amma siyasi dünyaya belə cəhətlərin mövcudluğu qətiyyən sərf etmir. Ona görə də dünya erməni ikiüzlüyündən tarixən məharətlə bəhrələndiyi kimi, indi də bu şakərində daha səylidir. Erməni dünyanın halına daha uyğundur. Bu gün siyasi dünyanın ikili standartları ilk növbədə türk əhvalına, yerişinə ziyan verir, erməni kimi balacaların üstümüzə gəlməsinə əsas verir. Bu həşirli, faydaçı dünyada bir millət olaraq özümlüyümüzü necə qoruyub saxlayaq, sözün əsil mənasında var olaq? Başımıza gələn, gətirilən faciələrdən günlərlə danışsaq, qurtarmaz. Bu yandan da bizi hər mənada gözləyən təhlükələr artmaqdadır; əgər erməni əvvəllər daha çox həm də arxadan vurduğu qılınca əl atırdısa, indi o, elmi-texniki tərəqqinin bütün imkanlarından daha səylə bəhrələnir. Gedişat onu göstərir ki, hələ bir müddət erməni bu sayaq gedişlərində üstün görünəcək, bilinəcək. Çünki fürsətcil ermənilər zamanında işlərini möhkəm tutublar. Azərbaycan isə sovet dönəmində daha çox mənəvi basqılara məruz qaldı. İmperiya türkün özünəməxsusluğunu ləğv etmək üçün bacardığını etdi. Amma ermənilər xüsusən 60-cı illərdən başlayaraq "erməni genosidi" mövzusunu daha çox qabartdılar, İrəvanın küçələrində nümayişlər, mitinqlər təşkil etdilər.

Bu gün ermənilər "qara məni basınca mən qaranı basım" deyə daha da həyasızcasına "erməni soyqırımı" cəfəngiyyatını qabardırlar. Erməni tülkü kimi bicdir: gözəl duyur ki, özünün soyqırıma məruz qalan obrazını yaratmaqla bir neçə tərəfli udacaq.

Azərbaycan Türklərinə qarşı törədilən soyqırımlar xüsusilə XX yüzilin əvvəllərindən başlayaraq artmağa başlayıb. Ermənilərin dəhşətli qətllər törətdikləri tarixi türk məskənlərindən biri də hazırda "Ermənistan" adlandırılan ərazidir. Bu ərazilərdə ermənilər dəfələrlə soydaşlarımıza qarşı soyqırımlar törədiblər. Ermənilər ötən yüzillər ərzində yalançı arxivlər yaradaraq guya əzaba məruz qalmış xalq obrazını formalaşdırmağa çalışıblar. Hər halda XIX yüzil və ondan əvvəlki dövrlərdə başımıza gələn müsibətlər, soyqırımlar barədə kifayət qədər dəqiq faktlar bu gün əlimizdə olmasa da, XX yüzilin əvvəllərindən başlayaraq, xüsusilə də Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə yaradılmış Xüsusi Təhqiqat Komissiyasının araşdırmalarına əsasən toplanılan faktlar əsasında o dövrdə soydaşlarımızın başına gətirilən müsibətlərlə bağlı kifayət qədər bilgi almaq olur.

XIX yüzilliyin axırı və XX yüzillik qərbi azərbaycanlıların həyatında ən dəhşətli işgəncələr, qırğınlar, qaçqınlıq, soyqırımı, mənəvi genosid dövrü olub. İndiki Ermənistanda XIX yüzilin axırlarında kifayət qədər Azərbaycan türkünün yaşaması haqqında əlimizdə faktlar mövcuddur. Belə ki, 1889-cu ildə Zəngəzur qəzasının azərbaycanlı əhalisi ermənilərdən çox olub. 1897-ci ildə Zəngəzurun əhalisi 142 min nəfər olub ki, onlardan 71,2 mini (50,1 faiz) Azərbaycan türkü, 63,6 min nəfəri isə (44,4 faiz) erməni olub. İrəvan quberniyasının 1920-ci ilə qədər Azərbaycanın tərkibində olan qəzalarında, xüsusilə İrəvanda azərbaycanlı əhalinin sayı xeyli çox olub. Tarixən başımıza gələnləri kitablaşdırmamışıq, sabaha saxlamamışıq. Millət başına gələn fəlakətlərdən dərs almayanda, ayılmayanda bu, yeni-yeni faciələr baş verir, bizi sevməyənlər unutqanlığımızdan məharətlə bəhrələnir. Ötən yüzilin əvvəllərində millətimizin başına gətirilən faciələr o dövrdə yaşayan, mübarizə aparan aydınlarımızın yazılarında ifadəsini tapıb. Bu, artıq millətimizin haradasa ayılma dövrü idi; lakin sonrakı dönəmlərdə gördüyümüz faciələr hələ də bizi gözləyən fəlakətləri yenmək gücündə olmadığımızı göstərdi.

Ermənilər hələ 1905-ci ildə Bakıda dəhşətli qırğınlar törətmişdilər.

19-cu yüzilin sonlarında yaradılan "Daşnaksütyun" partiyası ermənlərin vəhşi istəklərinin gerçəkləşməsi üçün bir rupor rolunu oynayırdı. Məhz bu dövrdən başlayaraq erməni qatilliyi daha təkmil və planlı şəkildə gerçəkləşməyə başladı. Ermənilərin məqsədi bütün türkləri, o cümlədən Tiflis, Borçalı, Axalkalaki türklərini məhv edərək ancaq ermənilərdən ibarət Ermənistan yaratmaq idi. Azərbaycan türklərinin soyqırımı 1918-ci ilin martında daha dəhşətli şəkildə həyata keçirilmişdi. Soyqırım Bakı, Gəncə, Quba, Şamaxı, Lənkəran, Göyçay, eləcə də Güney Azərbaycanın Xoy, Urmiyə, Səlmas kimi şəhərlərində də törədilmişdi. Ermənilər Azərbaycanın Güneyində də - Urmiyada, Xoyda, Təbrizdə, Səlmasda və başqa şəhərlərdə soydaşlarımıza qarşı soyqırımı törətdilər. 150 min əhalisi olan Urmiyada bir gecədə 1500 türk öldürüldü. Osmanlı ordusu gələnə kimi artıq öldürülənlərin sayı 10 min nəfəri ötdü. Urmiyadakı hadisələr digər Azərbaycan şəhərlərinin ermənilərə qarşı ayıq-sayıq tərpənməsinə səbəb oldu. Bu səbəbdən də ermənilər digər şəhərlərdə bu miqyasda qətliamlar törədə bilmədilər. Erməni fitri qatil ruhlu millətdir. Əgər belə olmasaydı, o zaman bu millətin qələm adamları özlərinin törətdikləri vəhşiliklər barədə döşlərinə döyərək danışmazdılar. 1918-ci ilin yazında ermənilərin törətdikləri qaniçənlikdən ən çox zərər çəkən şəhərlərdən biri Şamaxı və onun kəndləri olub. 1918-ci il martın 18-də qaliblər kimi şəhərin müsəlman hissəsinə soxulan ermənilər qışqırırmışlar: "Biz bu günü 12 ildir ki, gözləmişik. Bu, Nikolayın sizə kömək etdiyi 1905-ci il deyil. İndi sizə heç kim kömək edə bilməyəcək. Köməyə siz özünüzün müqəddəs Həzrət Abbasınızı çağırın". Ermənilərin Şamaxı şəhərindəki vəhşilikləri bir neçə gün davam edir. 1918-ci il martın 31-də Bakıda 10 mindən artıq soydaşımız soyqırıma məruz qalmış, qətl olunmuşdu. Digər tərəfdən də həm bu tarixdən çox-çox əvvəl, həm də sonralar türkün başına çoxlu faciələr gətirildi. 1918-20-ci illərdə cəmi 23 ay mövcud olmuş Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə ermənilər olmazın müsibətlər, qətllər, soyqırımlar törətdilər. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra xalqın ağlından və ürəyindən milli duyğu, heysiyyət adına nə varsa, çıxarmağa çalışdılar, əksər hallarda buna nail oldular. 30-cu illərdə başlanan repressiyalar az sonra zirvə həddinə çatdı.

Nüvədi qədim türk məskənlərindən biri olmaqla həmçinin əhalisi Ermənistanı sonuncu tərk edən kənddir. Kəndin ötən yüzilin əvəllərində erməni hücumuna məruz qalması, didərgin düşməsi, yenidən öz doğma yurd-yuvasına qayıtması tam 2 il çəkib. Nüvədi ikinci dəfə erməni hücumuna 80-ci illərin sonlarında məruz qalır. 1993-cü ilin yayında nüvədililər böyük məhrumiyyətlər, erməni basqısı altında qaldıqlarından doğma yurd-yuvalarını tərk etməyə məcbur olurlar.

Azərbaycan artıq 20 ildən çoxdur ki, yeni tarix dövrünün hər səhərini Qarabağ problemi ilə açır. Günlər keçir, aylar illərə çevrilir, amma bu düyün açılmaq əvəzinə daha da bərkiyir. Hər halda bütün hallarda faktiki olaraq problemin çözümü yolları görünmür. Qarabağ probleminin kütlənin şüurunda necə assosiasiya doğurduğunu izləmək indi elə də çətin deyil. Gedişatın "donub qalması" hardasa azərbaycanlıların ruhunda müəyyən əhvallar yaradır. Problem olduqca dərin, mürəkkəbdir. Dünyanın iri sayılan dövlətləri neçə illərdir ki, Qarabağ probleminə beynəlxalq nəzarəti ələ keçiriblər. İllərdir ki, bir beynəlxalq təşkilat gedir, o biri gəlir. Bu get-gəllər həşirində çox zaman problemin həlli bu və ya digər şəkildə münaqişə edən tərəflərin ümidinə buraxılır. Son 20-21 il müddətində Qərbi Azərbaycandan və Qarabağdan qaçqın düşən soydaşlarımıza isə bu dönəmi yalnız xatirələrlə yaşamaq qalır.

Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarının xeyli hissəsini işğal etmələri türkə qarşı bəşəri səviyyədə cinayətdir, soyqırımdır. Əslində Qarabağ məsələsi bütün türk dünyasının ümdə problemidir. Həmçinin Türk Dünyasının Güney Azərbaycan məsələsində donuqluq, biganəlik nümayiş etdirməsi türk xalqlarının sabahı üçün gözlənilən təhlükələrin miqyasını daha da artıra bilər. Ermənilər türklərə qarşı soyqırımlar törətdikləri dərəcədə də elə o vaxtdan bəri daim xislətlərinə uyğun olaraq bic hərəkət ediblər. Yəni guya Türkiyədə və Azərbaycanda konkret olaraq son bir əsrdə ermənilərə qarşı çoxlu soyqırımlar törədilib, "məzlum" erməni xalqının nümayəndələri də özlərini "müdafiə" etməyə məcbur olublar. Ermənilər çox hallarda dediklərini bir-birinin əksini təşkil edən "sənədlərlə" uydurublar, "erməni soyqırımı"nı "təsdiq edən" kitablar yazıblar, ya da başqalarına yazdırıblar.

Tacir Səmimi folklor, tarix, etnoqrafiya məsələləri ilə məşğul olur. O, indi "Ermənistan" adlandırılan əzəli türk məskənində anadan olub, orada boya-başa çatıb. Deyir ki, erməninin xisləti nəticəsində yavaş-yavaş o yerlərdəki toponimlərimiz dəyişdi: "Ermənilər çox zaman gəldikləri yerlərə qayıtmaq istəyirdilər, amma onlara imkan vermirdilər. Onları köçürənlər erməniləri aldadırdılar ki, getdiyiniz yerdə hər cür şəraitiniz olacaq. Məqsəd bu və ya digər bölgədə Azərbaycan türklərini sıxışdırıb çıxarmaq hesabına ermənilərin çoxluğunu yaratmaq idi. Zaman-zaman başımıza gələnlərdən dərs almadıq. Orada Azərbaycan türkü ara sakitləşən kimi həmişə başını aşağı salıb öz gündəlik güzəran qayğıları ilə məşğul olub. Amma daha fikirləşməyib ki, erməni ona yeni-yeni fitnələr hazırlayır. Erməni heç vaxt dinc durmayıb, indi daha da azğınlaşıb. O zaman Ermənistanda ayrı-ayrı azərbaycanlı rayonlarına başçılıq edən soydaşlarımız bir-birləri arasında əlaqə yarada bilmədilər. Halbuki onlar əhalinin ermənilərə qarşı müqaviimətini yarada bilərdilər. Təəssüf ki, çoxu qabağa düşüb gedir, yeri gələndə əhalini aldadırdılar. Bizimkilər orada sovet dövrünün qayda-qanunlarına uyğun hərəkət edir, ondan kənara çıxmırdılar, mümkün qədər vəzifələrini qorumağa çalışırdılar".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 20-22 iyun.- S.14.