Ermənilərlə döyüşmüş Vəkilovlar nəsli

Balo bəy Vəkilov Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə görüşüb

Xalqımız zaman-zaman çox mürəkkəb ictimai-siyasi, tarixi şəraitlərdən keçməli olub. Belə mürəkkəb dövrlərdən biri də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyət göstərdiyi dövrdür. Hələ lazımınca işıqlandırılmayan bu dövrün əlamətdar hadisələrindən biri də Naxçıvan-İrəvan ərazisində baş vermiş erməni-türk savaşı və bu dövrdə həmin ərazidə mövcud olmuş Araz-Türk Respublikasının tarixidir.

Qaranlıq məqamlarla yanaşı 1918-1920-ci illərdə Şərur-Dərələyəz mahalında baş vermiş vuruşmalarda qəhrəmanlıq göstərmiş igidlərimizin mübarizə yolunun öyrənilməsi çox gərəklidir. 1918-ci ildə Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz mahalında çox mürəkkəb ictimai-siyasi vəziyyət yaranmışdı.

Təzəcə elan edilmiş böyük bir ərazini əhatə edən Araz-Türk Respublikasının fəaliyyətinə qarşı həmin ərazilərə sahiblənmək xülyasında olan ermənilər "böyük Ermənistan" adlı sərsəm ideyalarını gerçəkləşdirmək istəyirdilər.

Tarixdən məlum olduğu kimi, Birinci Dünya Müharibəsinin nəticəsindən asılı olaraq türk qoşunları Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra ermənilər daha da azğınlaşmağa başladı.

Zəngəzur, Vedibasar, Şərur-Dərələyəz, Naxçıvan ərazisində döyüşlər şiddətləndi. Bu dövrdə əsas strateji mövqelərdən biri də Şərur-Dərələyəz mahalının Çivə kəndi idi. Ermənilərin ilk hücumlarından sonra qədim oğuz-türk yurdunun hər yerində torpaqlarımızın müdafiəsini təşkil etmək üçün taborlar, könüllü dəstələr yaradılırdı. Çivə kəndinin mövqeyinin müdafiəsini təşkil etmək üçün Balo bəy Cəlilbəyoğlu Vəkilovun (1889-1982) başçılığı ilə müdafiə dəstəsi yaradıldı.

Bəs Balo bəy Vəkilov kimdir? Balo bəyin mənsub olduğu Vəkilovlar nəsli Türkiyədən Qazax mahalının Salahlı kəndinə gəlmiş Kosay Mirzəlinin, sonralar isə Qazax mahalının vəkili olmuş Vəkil Alı ağanın (Vəkilovların soyadı həmin şəxsdən götürülüb) şəcərəsinin davamıdır. 19-cu yüzilin əvvəllərində Vəkil ağa və onun oğlu Hacı Məmmədxanın başçılığı ilə Zəyəmdən Dilican dərəsilə İrəvana tərəf hücum edən İran şahzadəsi Abbas Mirzənin qoşunları ilə Qazax süvari alayı arasında toqquşma olmuş, Abbas Mirzənin qoşunları sarsıdıcı zərbələr almışlar. Döyüşlərdə bu nəslin nümayəndələri İrəvan şəhərinə gəlib çıxmış, beləliklə, bir hissəsi İrəvanda qalmışlar. Sonralar onların orada bağları, mülkləri, dəyirmanları, mağazaları olub. Hətta İrəvanın küçələrindən biri "Vəkilovlar küçəsi" adlandırılıb. Vəkilovların bir hissəsi isə Naxçıvana-Şərura köçüb. Bala Vəkilov bu nəslin Şərurda yaşamış nümayəndələrindəndir. O, Çivə kəndində doğulub, uşaq yaşlarında erməni-türk davasının (1905-1907) şahidi olub. 1918-ci il hadisələri başlayanda Balo bəy silaha sarılır. Az vaxtda könüllülərdən ibarət güclü müdafiə dəstəsi yaradır. Dəstədə Əhməd bəy, İsmayıl bəy, Əli bəy, Hüseyn bəy, Qafar bəy, Yusif bəy, Kərbəlayı Əşrəf bəy, Firidun bəy və başqa Vəkilovlar da ermənilərə qarşı vuruşublar. Qüvvələrin qeyri-bərabər olmasına baxmayaraq Balo bəyin dəstəsi ermənilərin bütün hücumlarını dəf edir, onlara sarsıdıcı zərbələr vururdu. Döyüşlərdə Balo bəy şücaət göstərir. Ermənilərin hücumlarından birində Balo bəy və Kərbəlayı Əşrəf böyük bir kötüyün içini oyub ora çoxlu barıt dolduraraq partladırlar. Ermənilər gurultunu eşidib vahimələnirlər. Elə zənn edirlər ki, Çivəyə Türkiyədən top gətiriblər. Qorxaraq böyük bir ərazini qoyub qaçırlar.

Sonradan ermənilər Çivəni bir neçə dəfə mühasirəyə alırlar.

Ancaq müdafiəçilərin müqavimətini qıra bilmirlər. Ağır döyüşlərdən sonra Dərələyəzin müdafiəçiləri Çivə ətrafına yığışırlar. Bu zaman Vedibasar istiqamətində də ağır döyüşlər gedirdi. Ordada müdafiəçilərə Abbasqulu bəy Şadlinski başçılıq edirdi. Qüvvələr nisbətinin kəskin dəyişməsi səbəbindən Dərələyəzin, Naxçıvanın (o cümlədən Vedibasarın) əhalisi geri çəkilməli olur. Balo bəy Vəkilov və Civə müdafiəçiləri də Arazın o tayına - Güney Azərbaycana üz tuturlar.

Mərhum tarixçi-alim Əli Əliyev bu hadisələrin canlı şahid olub, "Biz əzablı bir ömür yaşadıq" xatiratında Balo bəy və Çivə müdafiəçilərinin Güney Azərbaycana keçməsini təsvir edib. Çox keçmir ki, müdafiəçilər yenidən geri qayıdır. Bu zaman Balo bəyin əmisi Məşədi Həsən bəy hadisələrin ağırlığına, camaatın faciəvi vəziyyətinə dözmür, Naxçıvan şəhərində vəfat edir. Balo bəy geri qayıdandan sonra Bakıya gedir, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə görüşür. M.Ə.Rəsulzadə ona öz kəndlərinə qayıtmağı məsləhət görür.

Bu dövrdə Dərələyəzin əhalisinin bir hissəsi Qarabağa köçür. Balo bəy və Çivə müdafiəçiləri isə öz kəndlərinə qayıdır. Yenidən ermənilərlə döyüşlər şiddətlənir. Bu döyüşlərdə Balo bəy və müdafiəçilər düşmənə yenilmir, ardıcıl olaraq ciddi müqavimət göstərirlər. Ermənilər Abbasqulu bəy Şadlinskinin və Balo bəyin başına mükafat təyin edirlər. Lakin yenə də bu igidləri məhv etmək ermənilərə qismət olmur. Bu dövrdə Müsavat partiyasının bölgə üzrə dayaq dəstəsinin sədri Abbas bəy Vəkilov da ciddi fəallıq göstərib. Çivə müsavatçılarının taleyi də o biri müsavatçıların taleyi kimi oldu. Onların əksəriyyəti 30-cu illərin repressiya qurbanlarına çevrildilər. 23 aylıq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyətinə 1920-ci il aprelin 28-də son qoyuldu, yerində isə Sovet hakimiyyəti quruldu. Bu prosesdə Naxçıvan da sovetləşdi. 1923-cü ildə Moskvanın və yerli bolşeviklərin köməyi ilə əhalisi yalnız Azərbaycan türklərindən ibarət olan Çivə kəndi Ermənistanın inzibati-ərazi bölgüsünə qatıldı. Balo bəy, onun nəsli repressiyalara, təqib və təzyiqlərə məruz qaldı. Bu nəslin bütün mülkiyyəti, evləri, bağları əllərindən alınaraq kolxoza verildi. Balo bəy və qardaşı İsmayıl bəy ermənilərin və bolşeviklərin təqib və təzyiqləri altında kəndi tərk etməli oldular. Vəkilovların bir hissəsi 37-ci il faciəsinin qurbanlarına çevrilir. Balo bəyin əmisi oğlu Əhməd bəy Vəkilov isə kənddə qalır. Onları 1940-cı ilə kimi kolxoza üzv olmağa qoymurlar. Nəhayət, Əhməd bəyi də 1951-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Ermənistandan deportasiya edirlər. Əhməd bəy hadisələrin ağırlığına dözməyərək vəfat edir. Övladları isə doğma yurd-yuvalarından deportasiya olunaraq Bərdə rayonunun Əmirli kəndinə köçməli olurlar. Balo bəy Vəkilov isə qardaşı İsmayılla birlikdə Naxçıvan ətrafındakı kəndlərdə gizlin yaşayırlar, sonra isə Naxçıvanda məskunlaşırlar.

30-cu illərin repressiyalarında Balo bəyin də adı ölüm siyahısına salınır. Lakin ona olan xalq sevgisi hər şeyə üstün gəlir. Camaat Balo bəyi ağır zamanda gizlədir, ələ vermir. Ancaq Naxçıvanda olan vəzifəli ermənilərə Balo bəyin sağ qalması ağır gəlir, nə yolla olur-olsun, onu məhv etməyə çalışırlar. Böyük Vətən müharibəsi başlayanda ermənilər Balo bəyi müharibəyə göndərməyə cəhd etsələr də, yaşının çoxluğu imkan vermir, beləliklə də, istəkləri gözündə qalır. 1943-cü ildə Balo bəy Naxçıvanda dükanda satıcı işləyir. Ancaq burada da ermənilərin hiyləsindən xilas ola bilmir. Ermənilərin şahidliyi ilə guya ticarətdə yol verdiyi saxtakarlığa görə onun həbsinə nail olurlar. Məhkəmə hətta Balo bəy haqqında ölüm hökmü çıxarır, lakin hökm icra edilmir. Balo bəy iki il həbsdə olur, sonra isə Naxçıvan MR Nazirlər Sovetində işləyən əmisi oğlunun köməkliyiylə həbsdən azad olur. Artıq Balo bəyin övladları böyüyür. Oğlu Tofiq Vəkilov uzun müddət Naxçıvanda məsul vəzifələrdə çalışıb. Qızı Guşvər xanımın xatirələri maraqlıdır: "Ömrümüz fırtınalardan, təlatümlərdən keçib. Sovet dövründə coğrafiyasına görə, Qazax-İrəvan, Naxçıvan-Dərbənd və digər yerləri əhatə edən Vəkilovlar nəsli ağır repressiyalara məruz qalıb. Anam Dostu xanım Gəngərli nəslindəndir. Bibim Xanım məşhur maarifpərvər Tağı bəy Şəfiyevin həyat yoldaşı olub. Digər bibim Münəvvər xanım isə Rzaqulu bəy Şadlinskinin həyat yoldaşı idi".

Elçin Qaliboğlu

525-ci qəzet.- 2009.- 1 iyul.- S.14.