Tamaşaçısız Teatr Günümüz...

Bütün dünyada teatr gülən və ağlayan iki maska ilə təmsil edilir. Əslində teatr yaşadıqlarımızın səhnədə əksidir. Dünən ölkəmizdə Milli Teatr günü idi.

Teatr tamaşaları e.ə 5-ci əsrdə Qədim Yunan şəhərlərində özünə kütləvi auditoriya toplayıb. Esxel, Sofokol, Evripiden faciələrindən əfsanəvi qəhrəmanların obrazları yaradılıb. Yunan teatrında tragediya və komediya janrından istifadə olunub, drama janrına rast gəlinmir. Bu dövrdə şəhər və kəndin aşağı təbəqələrinin həyatından komik səhnəcikləri ifa edən mim tamaşaları xalq improvizasiya teatrı kimi meydana gəlib, sonralar yaxın Şərq ölklərində və Romada geniş yayılıb. Romada mifoloji sujet əsasında musiqili rəqs tamaşası yaranıb. Qədim Şərq ölkələrində (Hindistan, Çin, İndoneziya, Yaponiya və s.) zəngin və rəngarəng tamaşa formaları mövcud olub. Tamaşalar ümumxalq bayramı xarakteri daşıyıb, açıq səma altındakı böyük amfiteatrlarda 10 minlərin önündə oynanılıb.
Mədəniyyətin ümumi inkişafı teatrın müxtəlif növlərinin ayrılmasına gətirib çıxarır. Tədricən bu prosesə söz, dialoq, pantomima, rəqs, musiqi də əlavə olunub. Qeyd edək ki, Uilyam Şekspirin əsərlərində teatr dini mahiyyətini itirib, populyar əyləncə növü kimi diqqət çəkməyə başlayıb.

Ümumiyyətlə, teatr inkişafında 7 dövr keçib: antik dövr, Roma teatrı, orta əsrlər, intibah, orta sinif teatrının meydana gəlməsi, 19 əsr və romantizm və çağdaş teatr.

Azərbaycanın teatrı

Azərbaycan teatr tarixi 1873-cü ilə dayanır. Bakı Realnı Məktəbinin tələbələri tərəfindən M.F.Axundovun "Lənkəran xanının vəziri" əsəri əsasında səhnələşdirilən tamaşa ilk dəfə martın 10-da oynanılıb. 10 gün sonra dramaturqun Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun da rol aldığı "Sərgüzəşti mərdi-xəsis" tamaşası səhnəyə qoyulub. Azərbaycan teatr aləmində canlanma 1887-ci ildə olub. Dövrün maarifçiləri Nəcəf bəy Vəzirov, Sultan Məcid Qənizadə və Həbib bəy Mahmudbəyovun rəhbərlik etdiyi teatr truppaları yaranıb. Ancaq bu teatrların da fəaliyyəti davamlı olmayıb.

Teatr tarixinin təşəkkül dövrünə ilk aktyorlar Cahangir Zeynalov və Hüseyn Ərəblinsiki adını yazıb. Sonra Azərbaycanın ilk operası, Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli Məcnun"u səhnələşdirilib. Orkestrə yazıçı Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev dirijorluq edib.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda maarifçilik məqsədi ilə fəaliyyət göstərən "Nicat" və "Şəfa" cəmiyyətinin tərkibində teatr truppaları yaradılıb. Azərbaycan teatrı milli dramaturgiya ilə yanaşı Qərb dramaturqlarının da əsərlərini səhnələşdirib. İlk dəfə 1904-cü ildə Şekspirin "Otello" əsəri ilə açılış edilib. 1940-cı ilə qədər Azərbaycanda 40-a yaxın dövlət statuslu teatr yaradılıb. Hazırda dövlət statuslu 31 teatr fəaliyyət göstərir. Bu teatrlarda isə 700-dək aktyor çalışır.

Tamaşaçı qıtlığı

İstər bayramları olsun, istər adi günləri teatr xadimləri ən azı 15 ildir tamaşaçı qıtlığından gileylənirlər. Düzdür, kliplər, konsert proqramları və s. məşhurlaşandan sonra teatrlara həvəs azalıb. Lap əvvəllər mahnısını təqdim edən böyük ustad-müğənnilər yalnız bir royalın və ya orkestrın qarşısında mahnısını canlı-canlı oxuyurdu. İnsanlar həm mahnını dinləyirdi, eyni zamanda teatrı da gözdən qaçırmırdı. Yay aylarında hər axşam olmasa da, günaşırı üstü açıq teatr salonlarına, kinoteatrlara bədii zövq almağa gedirdilər. Get-gedə müasirləşməyimiz deyəsən, bircə teatra düşməyib.

Digər ölkələr də tamaşaçı qıtlığından əziyyət çəkir. Ancaq onlar ən azı tamaşaçı toplamaq üçün nələrsə etməyə çalışırlar. Məsələn, bu günlərdə Türkiyədə məşhur aktyor, həm də rejissorlardan biri tamaşaçının oyuna gəlməsi üçün bəzi kampaniyalara əl atıb. Biletlər ya kredit kartı ilə satılıb, ya da ikisini alana biri pulsuz, hədiyyə verilib. Məqsəd yalnız insanları teatra həvəsləndirməkdir.

Həm də dünya teatrları tamaşaçıları yalnız maraq dairəsinə görə ətrafına toplayır. Yəni kütləvilik teatrdan uzaqlaşır.

Əslində biletlər elə də baha deyil. İstər dünya şöhrətli, istər də özümüzün (o da ancaq son illərin gənc müğənniləri) müğənnisi konsert verəndə biletin qiyməti minimum 20 manatdan başlayır. Sarayda iynə atsan yerə düşmür.

Müğənni daha üstün tutulur

Kiçik bir araşdırma aparsaq, yeni yola saldığımız 8 Mart Qadınlar Bayramında paytaxt teatrlarının səhnələrində bir neçə teatr nümayiş olunub. Eyni zamanda Türkiyənin məşhur müğənnisi Sibel Can Bakıya təşrif buyurub. Məsələn, Rus Dram Teatrında "Arvadımın adı Morisdir", Pantomima Teatrında "Pantomim buketi", Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında "Yeddi məhbusə anası" əsərləri səhnələşdirilib.

İnanın ki, qadınların böyük qismi Sibel Canın konsertini nə "Arvadımın adı Morisdir", nə "Pantomim buketi", nə də "Yeddi məhbusə anası" teatrlarına dəyişməzlər. Heç dəyişməyiblər də. Teatrlarda biletlərin qiyməti 10 manatdan yuxarı deyil. Uşaqlar üçün daha ucuzdur. Ancaq...

Dövlət Statistika İdarəsinin məlumatına görə, 2000-ci ildə ümumiyyətlə, teatra gələnlərin sayı 925 nəfər olubsa, bu, 2007-ci ildə 529 nəfərə qədər enib. Bu da əhalinin hər min nəfərinə 62 nəfər deməkdir. Ən çox tamaşaçı Musiqili Komediya və Pantomim teatrına üstünlük verir. Bütün rayonlarımızda kinoteatrlarımız fəaliyyət göstərir. Son 5-7 ildə həmin kinoteatrlar əsaslı təmir olunub.

Pərdələr salınır...

Onu da deyək ki, əhalinin teatra getməməsinin səbəbləri arasında təkcə maddiyyat dayanmır. Onların əksəriyyəti teatrların maraqsızlığından da danışırlar. Təbii ki, indiki tamaşalar "Hicran", "Əliqulu evlənir" və digər belə tamaşalara çatmaz. Məsələn, ətrafımızda, internet forumlarda teatrla bağlı müxtəlif fikirdədirlər. Kimisi istirahətsiz, məzuniyyətsiz işlədiyindən teatra gedə bilmədiyindən gileylənir, kimisi maraqsızlıqdan danışır. Dekorasiya deyirsən, o da zəif. Hamısı Sovet dövrünün qalıqları.

Məsələn, forumda iştirak edənlərdən birinin bildirdiyinə görə, dostlarının teatra marağını artırmaq üçün onları bir gün "Mənim ərim dəlidir" tamaşasına dəvət edib. Ancaq tamaşa o qədər maraqsız olub ki, həmin dostlar bir daha teatra ayaq basmayıblar.

Əslində formuda iştirak edənlər teatralarımızın səviyyəsinin aşağı olmasında elə özümüzü günahlandırırlar. Onların fikrincə, əgər cəmiyyətimizdə teatra tələbat olsaydı, aktyorlar da öz peşələrini çörək pulu qazanmaq xatirinə yola verməyəcəklərdi. Hər dəfə tamaşaçını daha da cəlb etmək və təəccübləndirmək üçün yeni layihələr axtarışında olacaqdı.

Uşaq teatrları da heç fərqli deyil. Yalnız Rus Dram Teatrı bir qədər uşaqların qəlbini oxşaya bilir. Əslində nəinki iternetdə, ən azı bayıra çıxıb 1000 nəfər arasında teatrlarımız, rejissorlarımız, milli filmlərimiz deyib, sorğu keçirsək, böyük əksəriyyəti onları tanımayacaq.

Yeri gəlmişkən, sovetlər dönəmində yaxşı teatr tamaşaları xüsusən bayram günlərində AzTV-də nümayiş olunub və teatra gəlməyən qism də onlara baxıb, mənəvi zövq alıb. Günümüzdə efiri doldurmaqda çətinlik çəkən, əvəzində bayağı verlişlərə, xarici dillərdə proqramlara üz tutub, sonradan Milli Teleradio Şurası ilə üz-göz olan özəl telekanallarımız niyə kommersiya əsasında həmin teatr tamaşalarının alıcısına çevrilmir? Axı bu halda həm teatrlar maddi gəlir mənbəyi əldə edər, həm də telekanallarda tamaşaçılar zövqlü əsərlərə, səviyyəli aktyor oyunlarına baxa bilərlər!...

Hər halda üzərində düşünüləsi sualdır.

...Əgər müasir olmaq istəyirsənsə ilk öncə özünü maarifləndirməlisən. Söhbət həm də elə teatrdan gedir...

Nuranə Tofiqli

Xalq Cəbhəsi.-2009.- 11 mart.- S.13.