31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günüdür

Ermənilər Azərbaycanın Güneyində də soydaşlarımıza qarşı soyqırımı törətmişdilər

Azərbaycan türklərinə qarşı törədilən soyqırımlar xüsusilə XX yüzilin əvvəllərindən başlayaraq artmağa başlayıb. Ermənilərin dəhşətli qətllər törətdikləri tarixi türk məskənlərindən biri də hazırda "Ermənistan" adlandırılan ərazidir. Bu ərazilərdə ermənilər dəfələrlə soydaşlarımıza qarşı soyqırımlar törədiblər. Ermənilər ötən yüzillər ərzində yalançı arxivlər yaradaraq guya əzaba məruz qalmış xalq obrazını formalaşdırmağa çalışıblar. Hər halda XIX yüzil və ondan əvvəlki dövrlərdə başımıza gələn müsibətlər, soyqırımlar barədə kifayət qədər dəqiq faktlar bu gün əlimizdə olmasa da, XX yüzilin əvvəllərindən başlayaraq, xüsusilə də Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə yaradılmış Xüsusi Təhqiqat Komissiyasının araşdırmalarına əsasən toplanılan faktlar əsasında o dövrdə soydaşlarımızın başına gətirilən müsibitlərlə bağlı kifayət qədər bilgi almaq olur.

Tanınmış tarixçi-alim İsrafil Məmmədov əzəli türk məskəni olan, hazırda "Ermənistan" adlandırılan ərazilərdən sonuncu çıxanlardandır. Uzun müddət "Sovet Ermənistanı" qəzetində çalışmış İ.Məmmədov bu müddət ərzində Ermənistanda soydaşlarımızın başına gətirilən müsibətlərin şahidi olub, bu mövzuda ardıcıl olaraq faktlar toplayıb, bir neçə kitab yazıb. Onun bu mövzuda araşdırmaları ciddi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, xüsusilə Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ermənilər müxtəlif mərhələlərdə Azərbaycan türklərinin yaşadığı tarixi ərazilərin - kəndlərin, qəsəbələrin, dağların, göllərin və s. adını tamamilə erməniləşdirib, hətta türkə aid olan bütün tarixi abidələrin ermənilərə məxsus olmasını iddia ediblər. İ.Məmmədov bildirir ki, XIX yüzilliyin axırı və XX yüzillik Qərbi azərbaycanlıların həyatında ən dəhşətli işgəncələr, qırğınlar, qaçqınlıq, soyqırımı, mənəvi genosid dövrü olub. İndiki Ermənistanda XIX yüzilin axırlarında kifayət qədər Azərbaycan türkünün yaşaması haqqında əlimizdə faktlar mövcuddur. Belə ki, 1889-cu ildə Zəngəzur qəzasının azərbaycanlı əhalisi ermənilərdən çox olub. 1897-ci ildə Zəngəzurun əhalisi 142 min nəfər olub ki, onlardan 71,2 mini (50,1 faiz) Azərbaycan türkü, 63,6 min nəfəri isə (44,4 faiz) erməni idi. İrəvan quberniyasının 1920-ci ilə qədər Azərbaycanın tərkibində olan qəzalarında, xüsusilə İrəvan qəzasında azərbaycanlı əhalinin sayı xeyli çox olub.

Təəssüf ki, tarixən başımıza gələnləri kitablaşdırmamışıq, sabaha saxlamamışıq. Millət başına gələn fəlakətlərdən dərs almayanda, ayılmayanda bu, yeni-yeni faciələr baş verir, bizi sevməyənlər unutqanlığımızdan məharətlə bəhrələnir. Ötən yüzilin əvvəllərində millətimizin başına gətirilən faciələr o dövrdə yaşayan, mübarizə aparan aydınlarımızın yazılarında ifadəsini tapıb. Bu, artıq millətimizin haradasa ayılma dövrü idi; lakin sonrakı dönəmlərdə gördüyümüz faciələr hələ də bizi gözləyən fəlakətləri yenmək gücündə olmadığımızı göstərdi. Zaman-zaman türkə qarşı birləşən qüvvələr bu gün də hər vəchlə bizi faciələrə tuş etmək istəklərindən əl çəkmirlər.

Tanınmış tarixçi-alim Tofiq Vəliyev deyir ki, "Sovet dövründə ümumiyyətlə, soyqırım mövzusunda danışmaq, yazmaq yasaq edilmişdi. Düzdür, ümumi şəkildə 1905-ci il hadisələrindən yazırdıq, amma Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründən yazmaq olmazdı. Təbiidir ki, Milli Hökuməti sovet dövləti qəbul edə bilməzdi, tarixi ədəbiyyatda cümhuriyyət "burjua-mülkədar hökuməti" kimi qələmə verilirdi, sosializmlə burjuaziya da bir araya sığa bilməzdi. Amma Azərbaycan ötən yüzilin sonlarında yenidən müstəqillik qazandıqdan sonra bu mövzuya qoyulan qadağa aradan götürüldü. Kitablar, çoxsaylı mətbuat yazıları meydana gəldi: Atamoğlan Məmmədlinin "Ermənilər", Anar İsgəndərovun "Türk-müsəlman soyqırımı" və başqa kitablar bu qəbildəndir. 1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda 31 Mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü kimi qeyd edilir. Bu müddətdə Azərbaycan Türklərinin soyqırımı ilə bağlı xeyli kitablar işıq üzü görüb. Sani Hacıyev "Erməni və PKK terroru" adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə edib, həm də eyniadlı monoqrafiyası çapdan çıxıb. Soyadını unutmuşam, Samuel adlı bir amerikalı tarixçi ermənilər haqqında həqiqətləri bir araya gətirəcək ikicildlik kitab çap etməyi planlaşdırmışdı. Ermənilər onu öldürdülər, amma tədqiqatçı ölümündən qabaq birinci kitabını çap etdirə bildi. Həmin kitab ingiliscədən ana dilimizə tərcümə edilib".

Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru Maarif Teymur arxivdə ötən yüzilin əvvəllərində ulusumuza qarşı törədilmiş soyqırımlarla bağlı tanınmış qələm sahiblərinə aid soraqların saxlanıldığını bildirir: "Ötən yüzilin əvvəllərində soydaşlarımıza qarşı törədilmiş qırğınlar tarixin müxtəlif dönəmlərində özünü göstərdi. Bu mənada yaradıcılarımız soyqırım mövzusuna dəfələrlə müraciət etmişlər. Düzdür, sovet dövründə məlumdur ki, bu mövzuda danışmaq yasaq idi. Əziz Şərifin şəxsi fondunda soyqırımlarla bağlı müəyyən məqamlar var. Əziz Şərif sovet dövründə bu mövzuda danışmağa təbii olaraq ehtiyatlanırdı.

Amma hərdən qeyri-ixtiyari bu barədə danışırdı".

Maarif Teymur daha sonra qeyd edir ki, sovet dövrünün bütün qadağalarına baxmayaraq bu mövzunu xalqa unutdurmaq olmadı: "1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə soyqırımlar barədə həmin dövrdə isti-isti danışılmışdı. O dövrdə çıxmış "Azərbaycan" qəzetinin səhifələrində bu barədə xeyli sayda tükürpədici, ermənilərin xalqımıza qarşı törətdiyi soyqırımın təsvirləri detallarınadək var. Bütün bunlar bizim əlimizdə tutarlı faktlardır, bunlardan istifadə etməliyik. Bu faktlardan bir daha tamamilə aydın görünür ki, soyqırımı tarixin bütün çağlarında ermənilər törədib, amma bu gün özlərini dünyaya yazıq, məzlum, soyqırıma məruz qalmış xalq kimi təqdim edirlər.

M.Ə.Rəsulzadə həmin dövrdə mart soyqırımının canlı şahidi olan M.Kulqedən sitat gətirir: "Kulqenin, digər əcnəbilərin o günlərin xatirəsi olmaq üzrə almış olduqları və bu gün əllərdə mövcud olan fotolar çox faciəli mənzərələri əks etdirir. Bir yığım qızlı-erkəkli cocuq ölüləri üzərində qocaman çoban köpəkləri bu məşum yavruları gəmirir... Çılpaq bir qadın yerə sərilmiş, ölmüş... bu ölü vücudun qurumuş məməsini canlı bir yavru əmməkdədir..." M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə Münhen şəhərində nəşr olunan "İstiqlal" qəzetinin 1933-cü il 1 aprel tarixli 31-ci sayı demək olar, bütünlüklə 1918-ci ilin martındakı Bakı qırğınlarının 15 illiyinə həsr edilib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti həm 1919-cu, həm də 1920-ci il martın 31-ni Milli Matəm günü kimi qeyd edib.
Ermənilər hələ 1905-ci ildə Bakıda dəhşətli qırğınlar törətmişdilər. 19-cu yüzilin sonlarında yaradılan "Daşnaksütyun" partiyası ermənlərin vəhşi istəklərinin gerçəkləşməsi üçün bir rupor rolunu oynayırdı. Məhz bu dövrdən başlayaraq erməni qatilliyi daha təkmil və planlı şəkildə gerçəkləşməyə başladı. Ermənilərin məqsədi bütün türkləri, o cümlədən Tiflis, Borçalı, Axalkalaki türklərini məhv edərək ancaq ermənilərdən ibarət Ermənistan yaratmaq idi.

Ermənilər Azərbaycanın Güneyində də - Urmiyada, Xoyda, Təbrizdə, Səlmasda və başqa şəhərlərdə soydaşlarımıza qarşı soyqırımı törətdilər. 150 min əhalisi olan Urmiyada bir gecədə 1500 türk öldürüldü. Osmanlı ordusu gələnə kimi artıq öldürülənlərin sayı 10 min nəfəri ötdü. Urmiyadakı hadisələr digər Azərbaycan şəhərlərinin ermənilərə qarşı ayıq-sayıq tərpənməsinə səbəb oldu. Bu səbəbdən də ermənilər digər şəhərlərdə bu miqyasda qətliamlar törədə bilmədilər.

Erməni fitri qatil ruhlu millətdir. Əgər belə olmasaydı, o zaman bu millətin qələm adamları özlərinin törətdikləri vəhşiliklər barədə döşlərinə döyərək danışmazdılar. Ötən il Zori Balayanın Xocalı soyqırımı gecəsi 13 yaşlı Azırbaycan Türkünü necə vəhşiliklə öldürməsi barədə etirafları Azərbaycan mətbuatında dərc olundu. Həyasızlığa bax ki, Balayan bu barədə kitab yazıb, erməniləri bir daha qisasçılığa səsləyir. Guya bununla o, milli borcunu yerinə yetirib. Milliliyin mayası insanilikdir. Burada iynənin ucu boyda da olsun, insanlıq, bəşəri əhval yoxdur. Erməni tarixçisi A.Lalayan isə ötən yüzilin əvvəllərində ermənilərin vəhşiliklərini belə etiraf edir: "Daşnak dəstələri türk qadınlarının və uşaqlarının, qocaların və xəstələrin qarşısında maksimum cəsarət nümayiş etdirirdilər. Daşnak dəstələrinin tutduqları türk kəndləri canlı insanlardan təmizlənib, eybəcər hala salınmış qurbanları ilə birlikdə xarabalığa çevrilib". Daşnak Vahram öz "qoçaqlığı" haqqında belə danışır: "Mən Basarkeçərdə heç nəyi nəzərə almadan türk əhalisini qırdım. Lakin bəzən gülləyə heyfim gəlirdi. Bu itlərə qarşı ən yaxşı üsul odur ki, döyüşdən sonra salamat qalanların hamısını su quyusuna doldurub üstünə ağır daşlar tökəsən. Belə də etdim: bütün kişiləri, qadınları, uşaqları quyuya doldurub üstünə ağır daşlar tökdüm". A.Lalayan etiraf edir ki, Ermənistanda daşnak hökuməti özünün 30 aylıq hakimiyyəti dövründə (may 1918 - noyabr 1920) azərbaycanlı əhalinin 60 faizini qırıb. 1917-ci ilin dekabrından 1918-ci ilin avqustuna qədər təkcə Sisyan rayonunun 15 kəndində 625 nəfər qətlə yetirilib. Bayazid, Eçmiədzin, İrəvan qəzalarında qarət olunmuş, doğma yurdunu tərk etmiş soydaşlarımızın sayı 200 min nəfərə yaxın idi. Zəngəzur qəzasında 115 müsəlman kəndi dağıdılmış, həmin kəndlərdə yaşayan 3257 kişi, 2276 qadın, 2196 uşaq öldürülmüşdü. İrəvan quberniyasında 1918-ci ilin martınadək 199 kənd dağıdılmış, 135 min nəfərlik əhalinin bir qismi qılıncdan keçirilmiş, bir qismi isə çətinliklə qaçaraq canını qurtara bilmişdi. 1919-cu ilin 9 ayı ərzində Eçmiədzin və Sürməli qəzalarında 96 kənd, İrəvan qəzasında isə bütün kəndlər yerlə yeksan edilmişdi.

Tariximizin bu faciəli səhifələrinin daim oxunması, gərəkli ibrət dərslərinin götürülməsi vacibdir.

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 31 mart.- S.11.