"Xalqımızın deportasiyası və soyqırımı məsələlərinə hələ tam aydınlıq gətirilməyib"

Qafqazda Azərbaycanlıların Soyqırımını və Deportasiyasını Araşdırma Mərkəzi fəaliyyətə başlayıb

Ermənilərin yüzillər boyunca başımıza gətirdiklərinin hələ də özümüzə və dünyaya düz-əməlli çatdırılmamasının acılarını bundan sonra daha çox çəkəcəyik. Tarixçi-alim İsrafil Məmmədov hələ neçə il qabaq Azərbaycanda - ilk növbədə isə Bakıda "Soyqırım Muzeyi"nin yaradılmasının son dərəcə gərəkliyini əsaslandırmışdı. Ancaq hələ ki, bu gərəkli ideya gerçəkləşməyib. "Ermənistan" adlanan tarixi türk ərazilərində yaşamış soydaşlarımızın tarix boyunca üzləşdikləri fəlakətlərlə, ümumən o ellərin tarixi ilə bağlı dəyərli araşdırmaların müəllifi Əziz Ələkbərli yeni ictimai qurumun - Qafqazda Azərbaycanlıların Soyqırımını və Deportasiyasını Araşdırma Mərkəzinin (QASDAM) yaradıldığını bildirir. Xalqımızın yüzillər boyunca məruz qaldığı soyqırım və deportasiya fəlakətlərini sistemli şəkildə araşdırmağı qarşısına məqsəd qoymuş mərkəzin məqsədi, məramı, vəzifələri barədə danışan Əziz Ələkbərli deyir: "Mənə elə gəlir ki, qurumun adı onun məram və məqsədi barədə kifayət qədər təsəvvür yaradır. Bizim əsas məqsədimiz son iki yüz ildə Qafqazda azərbaycanlıların soyqırımı və deportasiyası məsələsinin bütün aspektlərini araşdırmaq, öyrənmək, ümumiləşdirmək, Azərbaycan və dünya ictimaiyyətinə bu məsələ ilə bağlı bütün tarixi həqiqətləri çılpaqlığı ilə çatdırmaqdır. Qoy həm öz xalqımız, həm də bütün dünya kimin kim və nəyin nə olduğunu görsün, bilsin, nəticə çıxarsın".

Ə.Ələkbərli Azərbaycan Türklərinin soyqırımı və deportasiyası ilə bağlı bir çox həqiqətlərin hələ də tam çılpaqlığı ilə bizə aydın olmadığı qənaətindədir: "Xalqımızın özünün yaxın və uzaq tarixi ilə bağlı bütün həqiqətləri ortaya qoymağa kifayət qədər elmi, kadr və texnoloji potensialı var. Əgər bu potensial səfərbərliyə alınmırsa, çox vacib ümummilli problem həll olunmursa, ona nə ad verirsən - ver; istəyirsən "gizlədilib" de, istəyirsən "öyrənilməyib" de, istəyirsən "mümkün olmayıb" de. Mahiyyət birdir: millətinə, dövlətinə, dövlətçiliyinə, tarixinə, mənəviyyatına və mədəniyyətinə qarşı düşmənçilik! Bir-birinin ardınca iki tarixi sənəd: "1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" 18 dekabr 1997-ci il tarixli fərman və "Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" 26 mart 1998-ci il tarixli fərmanlar mühüm tarixi-siyasi sənəddir və gözləmək olardı ki, onlardan sonra əlaqədar dövlət qurumları məhz bu məsələ ilə bağlı öhdələrinə düşən vəzifələri layiqincə yerinə yetirəcək, ən azı buna cəhd edəcəklər. Təəssüf ki, həmin fərmanlardan 11-12 il keçməsinə baxmayaraq, problem hələ də öz həllini gözləməkdədir. Məsələnin hərtərəfli tədqiq edilməsi, xalqımıza qarşı həyata keçirilmiş bu tarixi cinayətlərə hüquqi-siyasi qiymət verilməsi və onun beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması məqsədi ilə yaradılmış dövlət komissiyasının işi də qənaətbəxş deyil. Hələ onu demirik ki, tərkibi 29 nəfər dövlət rəsmisindən ibarət olan bu komissiya üzvlərindən artıq 16 nəfəri ya dünyasını dəyişib, ya da tutduğu vəzifəsindən azad edilib, bununla da vəzifəsinə görə seçildiyi komissiya üzvlüyündən də avtomatik kənarda qalıb. Belə olan halda söhbət hansı komissiyadan və hansı işdən gedə bilər?"

Soyqırımı və deportasiya ilə bağlı problemlərin hələ də lazımi şəkildə öyrənilmədiyini deyərkən Ə.Ələkbərli hər şeyi nəzərdə tutduğunu deyir: "Başqa sözlə, xalqımızın deportasiyası və soyqırımı məsələsinin elə bir cəhəti yoxdur ki, ona tam aydınlıq gətirilmiş olsun. Birincisi, bütün rəsmi və qeyri-rəsmi sənəd və yazılarda xalqımızın soyqırımından danışılarkən "iki yüz ildən çox", "iki yüz ilə yaxın", "yüz ildən artıq" deyə onun dəqiq tarixi şübhə altına alınır. Biabırçılıqdır. Belə çıxır ki, biz soyqırımından danışırıq, amma hələ onun dəqiq tarixini bilmirik. Dəqiq tarixini bilmiriksə, deməli, nədən danışdığımızı da bilmirik. Halbuki bu soyqırımının dəqiq tarixi - ili, ayı, günü məlumdur. Sadəcə olaraq, biz bilmirik, bilmək istəmirik. Digər bir məsələ. Heç uzağa getməyək. Qərbi azərbaycanlıların 1988-ci il soyqırımından bizi cəmi 20 illik məsafə ayırır. Bu soyqırımı hamımızın gözünün qabağında baş verib, bu hadisələrin canlı şahidləri, zərərçəkənləri hələ sağdır. Amma gəlin görək, bu soyqırımının hansı bir detalı aydınlaşdırılıb? Məsələn, birincisi, 1988-ci ildə Qərbi Azərbaycan - indiki Ermənistan ərazisində neçə azərbaycanlı kəndi olub, yəni neçə azərbaycanlı kəndindən soydaşlarımız qovulub və bu kəndlərin dəqiq siyahısını kim mənə göstərə bilər? Heç kim. İkincisi, 1988-ci ildə qərbi azərbaycanlı soydaşlarımız doğma yurdlarından qovularkən neçə nəfəri ermənilər tərəfindən qətlə yetirilib? Sənədlər müxtəlif rəqəmlər göstərir: 216, 226, 300, hətta 500 nəfər. Yenə də biabırçılıqdır. Yəni bunu kənd-kənd müəyyənləşdirmək o qədərmi çətindir? Üçüncüsü, 1988-ci ildə soydaşlarımızın ictimai və fərdi təsərrüfatlarda nə qədər əmlakı onların əlindən zorla alınıb və əvəzi ödənilmədən ermənilər tərəfindən mənimsənilib? Heç kəs bilmir və sabah Azərbaycandan köçüb gedən ermənilər Azərbaycan dövlətinə qarşı təzminat davası qaldıranda gözümüz bir-birimizə dikiləcək. Dördüncüsü, 1988-ci ildə Qərbi Azərbaycanda neçə tarixi abidəmiz, pir-ocaq-ziyarətgah və qəbiristanlıqlarımız sahibsiz qalıb? Onların sonrakı taleyi haqqında hansı informasiyaya malikik? Bütün bu sualların da cavabı mənfidir. Çünki heç nə bilmirik.

Bütün bunlardan sonra kim meydana çıxıb deyə bilər ki, son iki yüz ildə xalqımızın bir neçə dəfə məruz qaldığı soyqırımı və deportasiya lazımi səviyyədə öyrənilib?

Sizə bir acınacaqlı fakt da deyim. Keçən ilin sonlarında qərbi azərbaycanlıların 1988-ci il soyqırımının 20 illiyi ilə əlaqədar olaraq bir sıra deputatların və ictmaiyyət nümayəndələrinin iştirakı ilə Azərbaycan Atatürk Mərkəzində dəyirmi masa keçirildi. Bilirsiniz 20 ildən sonra bu adamlar yığılıb nəyi müzakirə edirdilər? Onu ki, bu faciə deportasiyadır, yoxsa soyqırım? Müzakirə, mübahisə etdilər və dağılışıb getdilər. Yəqin 120 ildən sonra yığılıb bir qərara gələcəklər. Niyə belə oldu, niyə həmişə belə olur? Ona görə ki, o tədbirdə çıxış edənlərin böyük əksəriyyətinin nə müzakirə edilən məsələyə dəxli vardı, nə də bu mövzuda danışmağa haqqı".

Əziz Ələkbərli QASDAM-ın son iyirmi ildə bu və ya digər şəkildə deportasiya və soyqırımla bağlı irili-xırdalı çoxlu ictimai təşkilatlar silsiləsindən növbəti bir təşkilat olmayacağını bildirir: "QASDAM sadəcə olaraq elmi araşdırma mərkəzidir. Biz xalqımızın tarixi taleyi, onun faciəli məqamları ilə bağlı bütün qaranlıq və mübahisəli məsələləri elmi müstəvidə həll etmək məqsədini qarşımıza qoymuşuq. Lakin bu, o demək deyil ki, hər yoldan ötən bizə daş ata bilər. Biz bilirik ki, girişdiyimiz iş müqəddəs, ümummilli işdir və bu işdə heç kimin bizə əngəl olmağa mənəvi haqqı yoxdur. Biz siyasətə qarışmırıq. Lazımi səviyyədə elmi araşdırmalar aparmaq üçün əlimizdə kifayət qədər material var. Mən artıq 20 ilə yaxındır ki, bu və ya digər şəkildə xalqımızın deportasiya və soyqırımı ilə bağlı olan araşdırmalarla məşğulam. Təkcə bu mövcuda 14 kitabım işıq üzü görüb. Əlimdə kifayət qədər materiallar, mənbələr, xəritələr, audio və video kassetlər var. Hansı arxivdə, hansı fondda, hansı mənbədə nəyin olduğunu da dəqiqliyi ilə bilirəm. Bu respublikada məsələ ilə bağlı kimin nə etdiyini və kimin nə edə biləcəyini, kimin yaxşı mütəxəssis, kimin isə dil pəhləvanı olduğunu da pis bilmirəm. Təbii ki, tək əldən səs çıxmaz və QASDAM da tək Əziz Ələkbərlidən ibarət deyil. Burada bizim ən dəyərli mütəxəssislərimiz - tarixçilər, etnoqraflar, memarlar, filoloqlar və başqaları müqavilə ilə fəaliyyət göstərəcəklər".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 13 may.- S.14.