Yod çatışmazlığı problemə çevrilib

Bu, bir sıra xəstəliklərə yol açır

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) dünyada 1,5 milyard insanın yad çatışmazlığından əziyyət çəkdiyini açıqlayıb. Orqanizmdə yod çatışmazlığı qalxanabənzər vəzinin böyüməsinə və zobun əmələ gəlməsinə səbəb olur. Hazırda dünyada 300 milyon insanda zob xəstəliyinin müxtəlif formaları müşahidə edilir. 12 yaşından yuxarı insan sutkada 150 mikroqram (mkq) yod qəbul etməlidir. Hamilə və uşaq əmizdirən qadınlar 200 mkq yod qəbul etməyi unutmamalıdırlar. Yod çatışmazlığı uşaqlarda, xüsusən də yeniyetmələrdə cırtdanboyluluğa, keratizmə, fiziki və əqli inkişafdan geriqalmaya da səbəb ola bilər. Yod çatışmazlığı nəticəsində əqli cəhətdən geri qalan uşaqların doğulması təkcə valideynlər deyil, həm də ölkə üçün faciə sayılır. İqtisadi hesablamalara görə, yod, dəmir və A vitamininin çatışmazlığı ölkədə iqtisadi artımın 5 faiz aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Orqanizmdə yod defisiti qadınlara da mənfi təsir edir. Yod çatışmazlığı olan qadınlarda uşaqsalma, ölü doğuş, tez-tez yoluxucu xəstəliklərə tutulma, yaddaşın zəifləməsi, halsızlıq, baş ağrıları, quru dəri və s. əlamətlər müşahidə edilir. Orqanizmində kifayət qədər yod olmayan uşaqlar məktəbdə zəif oxuyurlar, qavrama qabiliyyətləri aşağı olur. Maraqlı məqam odur ki, insan orqanizminə həyatı boyu vur-tut 3-4 qram yod tələb olunur. Bu o deməkdir ki, yod çatışmazlığı ilə mübarizə aparmaq üçün qida rasionuna gündəlik cüzi miqdarda yod əlavə etmək kifayətdir. Bunun ən səmərəli yolu isə insan və heyvanlar tərəfindən istehlak olunan duzun yodlaşdırılmasıdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə hətta südü, çörəyi də yodlaşdırırlar. Lakin hələlik iqtisadi cəhətdən ən səmərəli üsul duzun yodlaşdırılması hesab edilir. Duzun yodlaşdırılması il ərzində adambaşına 0.05 ABŞ dollarına başa gəlir. Qeyd edək ki, yodun 90 faizi orqanizmə qida, 10 faizi isə hava və su yolu ilə daxil olunur. Ancaq duzun yodlaşdırılması səmərəli çıxış yolu kimi hamı tərəfindən qəbul olunsa da, hələ də yod çatışmazlığı ilə mübarizədə qələbədən danışmaq tezdir.

Hələ də yod çatışmazlığı var

Vaxtilə yod çatışmazlıqları xəstəlikləri Azərbaycan üçün endemik xəstəlik hesab edilib. Çünki bu xəstəlikdən əziyyət çəkənlər əsasən dağlıq zonalarda yaşayanlar olub. 1998-ci ildə 8-14 yaşlı uşaqlar arasında Lənkəranda keçirilən sorğu zamanı 54 faiz, Şəkidə isə 100 faiz uşaqda yod çatışmazlıqları xəstəlikləri aşkar edilib. Lakin hazırda vəziyyət dəyişib. Xəstəlik Azərbaycan üçün endemik deyil. Bu xəstəliyə Xəzər sahili bölgələrdə yaşayanlarda da çox rast gəlinir. Baxmayaraq ki, dəniz və sahilə yaxın torpaqlarda, həmin ərazilərin havasında yodun miqdarının daha çox olduğu söylənilir. Bu, yodlaşdırılmamış duzdan istifadənin nəticəsidir.

Apreldə Bakıda "Yod çatışmazlığı xəstəlikləri - duzun ümumi yodlaşdırılması sahəsində nailiyyətlər, problemlər və perspektivlər" mövzusunda keçirilən dəyirmi masada Milli Məclisin sosial siyasət komitəsinin sədri Hadı Rəcəbli bildirib ki, Azərbaycanda sovetlər dönəmində bir sıra bölgələrə duz bilavasitə yodlaşdırılmış şəkildə daxil olub, çünki endokrinik xəstəliklər həmin bölgələrdə geniş yayılıb. Bu komitənin 2000-ci ilin əvvəlində apardığı araşdırma nəticəsində məlum olub ki, Azərbaycanda endokrinik xəstələrin sayında 17 dəfə artım olub. Bu da çox böyük rəqəmdir. Elə həmin ərəfədə parlamentdə qanun hazırlanıb. Bu qanun duzun yodlaşdırıllması adı altında meydana çıxıb. Bu MDB məkanında yeganə və model qanunlardan biridir. Bu qanuna görə, Azərbaycanda həm duzun istehsalı, həm istehlakı yodlaşdırılmış şəkildə olmalıdır. Bu qanunun qəbulundan sonra Azərbaycanda bu xəstəliklərin miqdarı dəfələrlə azalıb. Başqa sözlə, 2000-ci ildə aparılan araşdırma nəticəsində məlum olub ki, Azərbaycanda yodlaşdırılmış duzdan istifadə edən əhalinin faiz göstəricisi 41 faizdir. Yeddi ildən sonra, yəni 2007-ci ildə aparılan növbəti bir araşdırma zamanı bu faiz göstəricisinin 77 faiz olduğu meydana çıxıb. Sözsüz ki, məntiqlə qarşıya qoyulan növbəti məsələ həmin 23 faizin də aradan qaldırılması olmalı idi. Səhiyyə Nazirliyi də bunu bəyanlayırdı. Amma...

Təhlükə qapı ağzındadır

Az əvvəl Respublika Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzi ölkədə istehsal olunan xörək duzunun tərkibində yodun miqdarını müəyyən etmək məqsədilə istehsal müəssisələrində yoxlamalar aparıb. Bəlli olub ki, ölkədə xörək duzuna qatılan yod tükənib, duzda yod çatışmazlığı mənşəyi məlum olmayan xəstəliklər yaradır. Bu təhlükənin qarşısını almaq üçün bir neçə il öncə YUNİSEF həyəcan təbili çalmış, azərbaycanlı uşaqların düçar ola biləcəyi əqli və fiziki xəstəliklərin qarşısını almaq məqsədilə ölkəmizə kalium-yodat gətirilməsinə nail olmuşdu. Ancaq ölkədə istehsal olunan xörək duzlarına qatılan yod ehtiyatlarının tükənməsiylə bağlı YUNİSEF-in həyacan təbili müvafiq qurumları və duz istehsalçılarını hərəkətə gətirməyib, ölkəyə kalium-yodatın gətirilməsi təmin edilməyib.

Bir daha nəzərə çatdıraq ki, 2001-ci ildə qəbul olunan "Duzun yodlaşdırılması haqqında" qanunun 8.3-cü maddəsinə əsasən, yodlaşdırılmamış duzun qida və yem məqsədilə istehsalı, satışı və ölkəyə daxili qadağan olunur. Bu bənd 2003-cü il yanvarın 1-dən qüvvədədir. Yəni heç bir müəssisə duzu yodlaşdırılmadan istehsal edib satışa çıxara bilməz. Respublika Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzi qanunun 8.3-cü bəndinə əsaslanaraq duz istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrə problem həll olunanadək fəaliyyətlərinin müvəqqəti dayandırılacağı barədə xəbərdarlıq edib.

Beləliklə, 7 il əvvəl YUNİSEF dadımıza çatıb, ancaq indi bu işlə dövlət qurumları və sahibkarlar məşğul olmalı idilər, hələlik məşğul olmağa həvəsli də görünmürlər. Respublika Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzinin təmsilçiləri mətbuata açıqlamalarında yodlaşdırılmamış duz istehsalının qarşısını almaq üçün səy göstərdiklərini bildirirlər. Lakin Masazırdakı göldən (gölə son illər məişət tullantıları da axıdılır) primitiv üsulla duz yığanların və kustar üsulla həmin duzu emal edərək yodlaşdırılmış adıyla bazara çıxaran sexlərin qarşısını almaq çox müşkül məsələdir.

Masazır duzu beynəlxalq göstəricilərə uyğun deyil

Mütəxəssislər bildirirlər ki, tərkibində 99,8 faiz natrium-xlorid olan duz kefiyyətli sayılır. Bunlar ekstra duzlardır və beynəlxalq tələblərə cavab verir. Azərbaycanda ekstra duz yoxdur. Masazırdakı duzun tərkibi 98,5 faiz natrium-xloridlə zəngindir ki, bu da beynəlxalq göstəricilərə uyğun deyil. Naxçıvan duzuna gəlincə, bu, dağ-mədən duzudur, Masazırdakı kimi yerdən yığılmır, dağ süxurlarından, mədənlərdən çıxarılır. Bu baxımdan Naxçıvan duzunun tərkibində natrium-xloridin miqdarı çox ola bilər və dağ-mədəndən çıxdığı üçün təmizdir. Lakin əsas odur ki, xammal kimi duzun haradan götürülməsinə baxmayaraq, xörək duzu və ya yem məqsədilə emal edildikdən sonra tərkibi yodlaşdırılsın. Naxçıvanın blokadada olması səbəbindən Azərbaycanda əsasən Masazır gölündən götürülən duzlardan istifadə olunur. Keyfiyyətli duz istehsal etmək üçün göl təmiz saxlanmalıdır, bu, əsas şərtdir. Ancaq yuxarıda da dediyimiz son vaxtlar gölə məişət tullantıları axıdılır.

Bazarlarımızda Türkiyənin, Rusiyanın və Ukraynanın duzlarıyla rastlaşırıq. Dövlət qurumları iddia edirlər ki, ölkəyə daxil olan duzların tərkibi və yodluluq təminatı yoxlanıldıqdan sonra satışına icazə verilir, xaricdən idxal olunan duzların tərkibi lazımi qədər kalium-yodatla təmin olunub, onlarla bağlı elə də problem yoxdur. Təki olmasın...

Qeyd edək ki, Azərbaycan əhalisinin duza olan illik tələbatı 60 min tondur. Bunun 30 min tonu idxal edilir. Rusiya, Ukrayna, Türkiyə və İran idxalçı dövlətlər sırasında ön yerləri tutur.

Nuranə Tofiqli

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 15 may.- S.13.