"Asta çal balabanı"

Kitab Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə işıq üzü görüb

Bu yaxınlarda Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə Qalib Soltanoğlunun "Asta çal balabanı" kitabı işıq üzü görüb. Kitab tanınmış sənətkar, ustad balabançı Əli Kərimova həsr olunub. Kitaba Ədəbiyyat və İncəsənət arxivinin direktoru Maarif Teymur ön söz yazıb: "Böyük ustad, kalvalı Əli dədə (Kərimov Əli Zülfüqar oğlu) haqqında Qalib Soltanoğlunun yazdığı kitab müqəddəs bir iş kimi ürəyimi titrədi. Oxudum, sevindim: Əli dədə özü isə Cabbar Qaryağdıoğlu, Üzeyir Hacıbəyov, Əhməd Bakıxanov, Qurban Pirimov, Bülbül və onlarla böyük musiqiçilərimizlə dostluq edib. Hələ 1930-cu illərdə dahi bəstəçimiz, xalq havalarını nota köçürən, milli operamızın banisi Üzeyir bəyin tapşırığı ilə dahi Bülbül kalvalı Əli kişinin 40-a kimi havasını lentə köçürür və həmin lent yazılarının bir hissəsi Azərbaycan Dövlət Radiosunun "Qızıl fond"unda qorunur. Mənəvi xəzinəmiz olan Salman Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində qorunan həm xalq musiqimizin böyük bilicisi Bayram Hüseyinlinin, həm də Respublika Xalq Yaradıcılığı Evinin sənədləri arasında Əli Kərimovla bağlı sənədlərlə qarşılaşırıq. Ustad Əli dədənin yaradıcılığı onun çağdaşları olan musiqişünasların, sənət bilicilərinin diqqətini çəkmişdi. Hələ sağlığında onu öyrənməyə başlayıblar. Bayram Hüseynli bundan ötrü Kalvaya getmiş, bir neçə ay ustadın evində qonaq olmuş, onun zurna, balabanla bağlı bütün dünyasını öyrənmişdi. Bunun sonucudur ki, çox sonralar 1984-cü ildə Moskvada rus dilində B.Hüseynli və T.Kərimovanın müəllifliyi ilə "Əli Kərimov" adlı kitab "Sovetskiy kompozitor" nəşriyyatında işıq üzü görüb. Əli dədənin dövlət radiosunun "Qızıl fond"unda qorunanlardan başqa qalan havacatlarından xəbər yoxdur. Kim bilir, onlar da itməyib, "xalq havası" adı ilə çalınır, səsləndirilir, ancaq yaradıcısının adı çəkilmədən. Onlardan ən tanınmışları bunlardır: "Heyvagülü", "Alçagülü", "Koroğlu nağarası", "Qəhrəmani", "İnnabı", "Əfruzə"..."

Qalib Soltanoğlu belə bir mövzuda kitab yazmasının səbəbi haqqında bunları bildirir: "Əli Kərimovun sənəti ilə bağlı danışmaq böyük məsuliyyətdir. Nədəndirsə, qara zurnanın, yastı balabanın səsi gələndə ruhum bütünlüklə yenidən köklənir. O ki ola Əli dədənin bənzərsiz, sehrli çalğısında. Onun çalğısı möcüzəli, ruhani səsdir. Mən ustadın havacatlarını dinləyəndə, su kimi yumşaq, qayalar kimi sərt, buludlar kimi uca, gün kimi odlu, qış kimi soyuq oluram: Ə.Kərimovla bağlı el arasında çoxlu xatirələr var. Mən onlardan bacardığım qədər toplaya bildim. Doğrudur, ustadın sənətinin daha ciddi, elmi yöndən araşdırılmasına gərək var. Bu kitabı Əli dədənin anadan olmasının 135 illiyinə kiçik töhfə kimi yazdım".

Ə.Kərimovun adı 19-cu yüzilin sonu, 20-ci yüzilin birinci yarısı peşəkar xalq yaradıcılığının ən görkəmli nümayəndələri ilə bir sırada durur. O, Q.Pirimov, C.Qaryağdıoğlu, S.Şuşinski, Keçəçi oğlu Məhəmməd, Mirzə Məhəmmədhəsən, aşıqlardan Hüseyn Bozalqanlı, Ələsgər, Mirzə Bilal, Aşıq Əsəd, Aşıq Mirzə, Dədə Şəmşir, Ü.Hacıbəyov, S.Rüstəmov, Ə.Bakıxanov, Bülbül kimi görkəmli sənətkarların yaxın dostu və çağdaşı olub. Əli Kərimov zurna, balaban, tütək kimi nəfəsli alətlərdə çox böyük sənətkarlıqla ifa edib, eləcə də onların imkanlarını texniki baxımdan genişləndirib. Q.Soltanoğlu yazır: "Ustadın böyük işi odur ki, o, zil tembrli zurnanı peşəkar kamera alətinə çevirib. O, təkcə çalğıçı yox, həm də çoxlu mahnıların müəllifi, Azərbaycan milli musiqisinin irəliləməsində önəmli rol oynayan sənətkar olub. Əli dədənin çalğısı bugünkü çalğıya oxşamır. Onun çalğısında türkün qədimliyi, döyüşkənliyi görünür, eşidilir, duyulur. Onun çalğısı əski türk yurdu olan Kalvadan ucalan ulu babalarımızın səsidir. Həmin səs həmişə bizimlədir. Əli dədədən öncə də Kalvada zurna sənəti olub, indi də qalmaqdadır. Demək, soy yaşayır, türk ulusumuzun zurna kimi böyük dəyəri itmir".

"Ustad haqqında deyimlərdən" bölümündə Ə.Kərimovun sənəti ilə bağlı deyilmiş fikirlər toplanıb. Dahi dramaturq Hüseyn Cavidin oğlu, musiqiçi Ərtoğrul Cavid yazır: "Mirzə Məhəmmədhəsən "Humayun" və "Şur" dəstgahlarını məharətlə oxuyarmış. Bəzən zəngulə vura-vura dizin-dizin məclisin ortasına kimi gələrmiş. O, uzun illər balabançı ustad sənətkar Əli Kərimovla da yoldaşlıq etmişdir". AMEA-nın müxbir üzvü Rəfael Hüseynov isə bu qənaətdədir: "Əli Kərimov balaban, zurna ifaçılığında Azərbaycanımızın zəngin, əlvan musiqi xəritəsində özümlülüyü ilə seçilən Şirvan musiqiçilərindən ibarət ifaçılar nəsli yetişdirmişdir. Kalvalı Ustad Əli kişi 88 illik ömrü boyu bilgin sənətkarlarla çalıb-çağırıb."

Xalq artisti Əhməd Bakıxanov: "O, xüsusi ifaçılıq tərzinə malik idi. O, ifa tərzinin dərinliyi və düşündürücülüyü ilə texniki imkanlarının hüdudsuzluğu, sadəliyi və müdriklikliyi ilə fərqlənirdi. Onun yüksək ifaçılığı həmişə dinləyicilərin qəlbinə yol tapırdı... O, gözəl musiqiçi və gözəl insan idi. Onun mehribançılıq və sadəliyi, çətin anlarda insanların köməyinə gəlməsi onu tanıyanların yaxşı xatirindədir. Mən bu görkəmli insanın əziz xatirəsini daim əziz tuturam... Onun öz barmaqları var..."

Şair Musa Yaqub: "Aşıq Şamil və balabançı Əli Diyallıda, Topçu, Qalacıq kəndlərində tez-tez olardılar... Tale Əlinin çaldığı balabandan qopan həzinliyi ancaq Şamilin səsindən ötrü, Şamilin qüdrətdən qaynayan şaqraq səsini isə Əlinin balabanından qopan sehrli nəvadan ötrü yaradıb". Professor Ramiz Zöhrabov: "Vaxtilə, Azərbaycanda "Humayun" muğamının məşhur ifaçıları olub. Bu ifaçılardan biri istedadlı xanəndə Mirzə Məhəmmədhəsən (1831-1907) idi. Onun oxumasında "Şur", "Çahargah", "Mahur", "Rast", "Bayatı - Şiraz", "Zabul" ilə yanaşı, "Humayun" da var idi. Görkəmli balabançalan Əli Kərimovun dediyinə görə, o, "Humayun"u 12 və ya 17 şöbə və guşədən ibarət bir dəstgah kimi oxuyardı. Əli Kərimov özü "Humayun"u Mirzə Məhəmmədhəsəndən öyrənib və balabanda bu muğam dəstgahını saat yarıma çalıb".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 16 may.- S.14.